ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ
Ψυχογεωγραφικά Επαναστατικά Παλίμψηστα:
Χαρτογραφώντας την εικόνα των ‘τόπων σταθμών’ της Ελληνικής Επανάστασης
Διαπανεπιστημιακό εργαστήριο πολυεπίπεδης ψυχογεωγραφικής χαρτογράφησης και εικαστικής αναπαράστασης της πόλης
5 – 14 Οκτωβρίου 2020
ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗΣ
Το εργαστήριο πραγματοποιείται στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου «Επαναστατικά Παλίμψηστα. Η εικαστική αναπαράσταση του δικτύου των ιδιαίτερων αστικών τόπων στο χωροχρονικό φάσμα της Ελληνικής Επανάστασης» που χρηματοδοτείται από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. στο πλαίσιο της δράσης «Επιστήμη και Κοινωνία. 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση»
Φορέας Υποδοχής: Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Συντονίστρια έργου: Ευφροσύνη Τσακίρη.
Ιδρυματική Επιστημονική Υπεύθυνη: Ελένη Χανιώτου
Συνεργαζόμενοι φορείς: Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνείου Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Οργάνωση – συντονισμός εργαστηρίου: Ευφροσύνη Τσακίρη
Πληροφορίες για το ερευνητικό έργο:
http://revolutionary-palimpsests.arch.ntua.gr
Πληροφορίες για το εργαστήριο:
http://revolutionary-palimpsests.arch.ntua.gr/index.php/research-workshops/transacademic-workshop
Αποστολή αιτήσεων, διευκρινήσεις, ερωτήματα:
revolutionpalimpsest@arch.ntua.gr
Τηλέφωνο επικοινωνίας:
E. Τσακίρη: 6944673323
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ | ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ | ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ (αλφαβητικά):
Δημήτρης Αγαθόπουλος, Διδάσκων 407/80 ΠΜΣ Ψηφιακές Μορφές Τέχνης ΑΣΚΤ
Ηω Αγγελή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ΠΑΔΑ
Σωκράτης Γιαννούδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ΠΑΔΑ
Ανδρέας Καλακαλλάς, Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Επίκουρος Καθηγητής Τομέα Ιστορίας, Φιλοσοφικής Σχολής ΕΚΠΑ
Γαρυφαλλιά Κατσαβουνίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ
Σοφία Αυγερινού-Κολώνια, Ομότιμη Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Μαρία Κονομή, Θεατρικές Σπουδές ΠΜΣ ΑΠΚΥ & ΕΑΠ
Μαρία Μάρκου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Δήμητρα Μερμίγκη, Διδακτορική Ερευνήτρια Φιλοσοφίας (Αισθητικής)
Ευφροσύνη Μουζακίτου, Καθηγήτρια Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ΠΑΔΑ
Κώστας Μωραΐτης, Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Μαρία Παπαδημητρίου, Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΠΘ
Αλέξης Τζομπανάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΠΚ
Ευφροσύνη Τσακίρη, Μεταδιδάκτορας Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Ελένη Χανιώτου, Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Δήμητρα Χατζησάββα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΠΚ
Επικουρική συμμετοχή στην οργάνωση και τον συντονισμό:
Φοίβη Ασημακοπούλου (Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΠΚ)
Πάνος Βουγάς (Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, ΠΑΔΑ)
Γωγώ Ελευθεράκη (Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ)
Μιχάλης Λαζαρίδης (Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ)
ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ:
Το εργαστήριο θα διαρκέσει 10 ημέρες. Οι ελάχιστες ώρες παρακολούθησης καθημερινά είναι 7 (3,5 πρωινές, 3,5 απογευματινές), οι οποίες κατανέμονται σε ώρες διαλέξεων (έως 20 ώρες) και ώρες εργαστηρίων και παρουσιάσεων (τουλάχιστον 50 ώρες). Το σύνολο των ωρών είναι 70.
Το εργαστήριο ξεκινά τη Δευτέρα 5 Οκτωβρίου και ολοκληρώνεται την Τετάρτη 14 Οκτωβρίου 2020. Οι εργασίες, διαλέξεις και φροντιστήρια, θα διεξαχθούν μέσω σύγχρονης και ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης, με ενδεχόμενη δυνατότητα για φυσική παρουσία (που όμως δε θα είναι υποχρεωτική για όλους/ες τους/ες συμμετέχοντες/ουσες και θα εξαρτηθεί από την εξέλιξη των μέτρων για την πανδημία). Στην περίπτωση που θα υπάρχει φυσική παρουσία, οι εργασίες θα γίνουν στην Αθήνα και θα στεγαστούν σε χώρους της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ.
Λεπτομέρειες για τα παραπάνω, όπως επίσης και το αναλυτικό πρόγραμμα του εργαστηρίου, θα δημοσιευτούν στο σύνδεσμο του εργαστηρίου στην ιστοσελίδα του ερευνητικού έργου το Σεπτέμβριο.
ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ:
Το εργαστήριο απευθύνεται σε φοιτητές/τριες και απόφοιτους αρχιτεκτονικών, πολεοδομικών, εικαστικών σχολών και σχολών με συναφείς ως προς τα αντικείμενα του εργαστηρίου ειδικότητες. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η καλή γνώση σχεδιαστικών προγραμμάτων, κυρίως Autocad και Photoshop. Η συμμετοχή είναι δωρεάν.
Οι ενδιαφερόμενοι/ες θα πρέπει να στείλουν μέχρι 31 / 08 τα παρακάτω στοιχεία στο email
revolutionpalimpsest@arch.ntua.gr:
Α) Αίτησή συμμετοχής (doc, pdf) με δήλωση σειράς προτίμησης για τα υπο–εργαστήρια που επιθυμούν να ενταχθούν (επισυνάπτεται στο παράρτημα).
Β) Βιογραφικό σημείωμα έκτασης 2 σελίδων σε αρχείο pdf
Γ) Portfolio έκτασης έως 10 σελίδων σε ένα ενιαίο αρχείο pdf μεγέθους έως 50 MB.
Δ) Υπεύθυνη Δήλωση (doc, pdf) δανεισμού και δημοσίευσης έργου (επισυνάπτεται στο παράρτημα).
Ο συνολικός αριθμός των συμμετεχόντων ατόμων είναι περιορισμένος και η επιλογή θα βασιστεί σε αξιολόγηση από την επιστημονική επιτροπή των βιογραφικών σημειωμάτων και των portfolios. Όλοι/ες οι συμμετέχοντες/ ουσες που θα ολοκληρώσουν τις εργασίες του εργαστηρίου θα λάβουν βεβαίωση παρακολούθησης. Τα έργα των συμμετεχόντων/ουσων που θα αξιολογηθούν θετικά από την επιστημονική επιτροπή, θα συμπεριληφθούν στην εικαστική έκθεση και στην έντυπη έκδοση που θα γίνουν στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου.
Τα αποτελέσματα θα ανακοινωθούν στις 10 Σεπτεμβρίου. Όσοι/ες επιλεχθούν για τη συμμετοχή τους στο εργαστήριο θα ενημερωθούν για το ακριβές πρόγραμμα μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου.
ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΌ ΠΛΑΙΣΙΟ:
Το εργαστήριο συντάσσεται με τις εργασίες του ερευνητικού έργου «Επαναστατικά Παλίμψηστα», του οποίου o στόχος είναι η προβολή αντιπροσωπευτικών αστικών τόπων στην γεωγραφική επικράτεια της Ελλάδας, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, και συσχετιζόμενοι με αυτήν, επέδρασαν στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής αστικής ταυτότητας.
Πρόθεση του ερευνητικού έργου είναι η κριτική και επιστημονική αφήγηση της Ελληνικής Επανάστασης, που θα αναδείξει την ευρύτερη, ευρωπαϊκή, αστική της διάσταση. Η Ελληνική Επανάσταση από σύμβολο εθνικά περιορισμένο, θα αποκτήσει μέσα από τη μελέτη της ιστορίας του αστικού πολιτισμού ένα ευρύτερο νόημα, αυτό ενός αναπόσπαστου κόμβου του δικτύου διεκδικήσεων και διακίνησης επαναστατικών ιδεών και δράσεων στην Ευρώπη.
Η έρευνα εφορμά από το παρόν και κινείται προς το παρελθόν ως ένα είδος ‘αρχαιολογικής ανασκαφής’ στην συλλογική μνήμη των τόπων. Τα ‘Επαναστατικά Παλίμψηστα’ είναι οι αστικοί τόποι της Ελληνικής Επανάστασης που αντιμετωπίζονται ως ‘ανασκαφές’ και αναπαρίστανται σε στρώσεις επάλληλες, επίπεδα, χωροχρονικές κατασκευές, που παράγουν δομές περίπλοκες και εννοιολογικά παλίμψηστα.
Η διαδικασία προβολής των επαναστατικών τόπων συνδυάζει αρχές αστικής θεωρίας και εικαστικής τέχνης. Εκκινεί από την ανάλυση των επαναστατικών τόπων με τεχνικές σύγχρονης αστικής χαρτογράφησης, όπως η ψυχογεωγραφία, η νοητική χαρτογράφηση, η ριζοσπαστική και η κριτική χαρτογραφία. Τα στοιχεία που συλλέγονται αξιοποιούνται από νέους δημιουργούς και καλλιτέχνες που παράγουν για τους τόπους αυτούς αναπαραστάσεις. Οι συμμετέχοντες/ουσες καλούνται να συνδυάσουν στοιχεία εννοιολογικά και μορφολογικά, από το σχέδιο τον χάρτη και τη ζωγραφική, ενώ κυρίαρχη στη συνθετική διαδικασία είναι η έννοια του ‘παλίμψηστου’.
Αναλυτικότερα για τα παραπάνω θα αναφερθούμε στις διαλέξεις που θα γίνουν στο πλαίσιο του εργαστηρίου.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ:
Αντικείμενο του εργαστηρίου είναι η χαρτογραφική αναπαράσταση των επαναστατικών τόπων. Οι συμμετέχοντες/ουσες θα μελετήσουν τους επαναστατικούς τόπους με τρεις τρόπους: α) χωρικά ως δίκτυα σχέσεων, β) χρονικά, ως παλίμψηστα γεγονότων και εντυπώσεων και γ) αναλυτικά, διερευνώντας την ταυτότητά τους. Στη συνέχεια θα κληθούν να δημιουργήσουν πολυεπίπεδους ψυχογεωγραφικούς χάρτες που θα αποτυπώνουν την γεωγραφικά εντοπισμένη εικόνα της επανάστασης του ’21.
Η μεθοδολογία που υιοθετείται απορρέει από το εργαλείο χαρτογράφησης και αναπαράστασης της πόλης Poli–Plex–Icon (εδώ). Εκκινεί από την αλίευση στοιχείων μέσω τεχνικών χαρτογράφησης, ψυχογεωγραφίας, νοητικής, ριζοσπαστικής, κριτικής. Τα ευρήματα τοποθετούνται έπειτα σε επίπεδα που αλληλεπιτίθενται (layer superimposition) και με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται εικαστικά και εννοιολογικά ‘παλίμψηστα’ τόπων.
Αναλυτικότερα:
Οι συμμετέχοντες/ουσες σε πρώτη φάση θα εξετάσουν με βάση σύγχρονες ιστορικές μελέτες και με αναφορά στο γεωγραφικό τους εντοπισμό, τα γεγονότα που στοιχειοθετούν την εξέλιξη της επανάστασης του 21, δίνοντας έμφαση στη σημασία που, κατά την αντίληψή τους, έχουν για την εξέλιξη αυτή τα χαρακτηριστικά των τόπων (η φυσική τους μορφολογία, η οικονομία και η κοινωνική τους οργάνωση, η χωρική τους οργάνωση και διασύνδεση, η πολιτιστική τους συγκρότηση κλπ). Συζητώντας για τη διαδοχή των γεγονότων σε συγκεκριμένους τόπους, θα επεξεργαστούν ένα σύστημα απεικόνισής της, συμβάλλοντας από κοινού σε μια χαρτογράφηση και χρονολόγηση των γεγονότων, στην οποία θα ενσωματωθούν οι ιδέες τους για τις τοπικές ιδιαιτερότητες που τα νοηματοδοτούν ή και νοηματοδοτούνται από αυτά.
Σε δεύτερη φάση, οι συμμετέχοντες/ουσες θα συγκεντρώσουν περαιτέρω πληροφοριακό / απεικονιστικό / αφηγηματικό υλικό για ένα ορισμένο από τους τόπους αυτούς, επιμένοντας τόσο στον τρόπο που αυτός συνέβαλε στην επαναστατική διαδικασία όσο και στον τρόπο που σήμερα φέρει τα υλικά και άυλα ίχνη της, που περιπλέκονται με τις εντυπώσεις, τις ιδιότητες, τις αξίες, τα νοήματα, που του αποδίδονταν από τότε και που συνέβαλαν στην συγκρότηση της σύγχρονης εικόνας του. Προϊόν αυτής της αναζήτησης, θα είναι ένα σύστημα χαρτογραφικής απεικόνισης και ερμηνείας του παραπάνω πληροφοριακού υλικού με τα μέσα που διαθέτει και επιλέγει κάθε συμμετέχων/ουσα. Ενσωματώνοντας σ’ αυτό τα ερωτήματα που γεννά και τις αμφισημίες που εμπεριέχει το υλικό, κάθε συμμετέχων/ουσα θα επεξεργαστεί ένα νοηματικό χάρτη του “επαναστατικού τόπου” που θα μελετήσει και θα δημιουργήσει τον αντίστοιχο πολυεπίπεδο ψυχογεωγραφικό του αποτύπωμα.
PROJECT (ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ):
Κάθε συμμετέχων/ουσα θα δημιουργήσει ένα αντικείμενο με τη δομή του παλίμψηστου και με εργαλεία αρχιτεκτονικά, χαρτογραφικά και εικαστικά. Το αντικείμενο θα λειτουργεί ως ψυχογεωγραφικός ‘χάρτης’ του επαναστατικού τόπου. Τα παραδοτέα θα είναι δύο: α) ψηφιακός ‘χάρτης’ σε αρχείο photoshop ανοιχτό (με layers), και β) τρισδιάστατο φυσικό αντικείμενο, που μπορεί να σχετίζεται ή όχι με την ψηφιακή αναπαράσταση και θα δημιουργηθεί με μεικτές τεχνικές. Τα έξοδα αποστολής των έργων για την έκθεση, θα βαρύνουν τη διοργάνωση.
ΔΟΜΗ:
Το εργαστήριο χωρίζεται σε 8 υπο–εργαστήρια που διερευνούν διαφορετικές γεωγραφικές ενότητες της Ελλάδας, στις οποίες εντάσσονται οι ‘επαναστατικοί τόποι’ που θα χαρτογραφηθούν. Τα υπο–εργαστήρια διατηρούν εν μέρει μια αυτονομία καθώς υιοθετούν ανεξάρτητες περιγραφές και συνδυάζουν τις προσεγγίσεις της διδακτικής ομάδας, αλλά εντάσσονται όλα στην μεθοδολογία της πολυεπίπεδης ψυχογεωγραφικής χαρτογράφησης.
Οι συμμετέχοντες/ουσες στα υπο–εργαστήρια θα παρακολουθήσουν τις διαλέξεις κορμού και τις διαλέξεις που θα γίνουν στο πλαίσιο του υπο–εργαστηρίου που θα τοποθετηθούν. Ακολουθούν οι περιγραφές των υπο–εργαστηρίων:
1) Από την πόλη τρίπτυχο «Αθήνα – Ελλάδα – Ακρόπολη» στην παλίμψηστη πόλη: Φάσεις εξέλιξης της χωρικής εγκαθίδρυσης της επαναστατικής ιδέας
Διδάσκοντες/ουσες: Ε. Τσακίρη (περιγραφή), Σ. Γιαννούδης, Α. Καλακαλλάς, Κ. Μωραΐτης
Ο πίνακας του Θεόφιλου «Ο Ρήγας και ο Κοραής σώζουν την Ελλάδα» αποκαλύπτει ένα κεντρικό επιχείρημα συγκρότησης του Φιλελληνισμού και στήριξης της Ελληνικής Επανάστασης στον Ευρωπαϊκό χώρο: τη σύνδεση της Νεότερης με την Αρχαία Ελλάδα. Η επιλογή της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους επιχειρεί να αποδώσει εμβληματικά το επιχείρημα αυτό και να μεταμορφώσει την κατεστραμμένη επαρχιακή κωμόπολη σε ‘ευρωπαϊκή μητρόπολη’. Ένα νεοκλασικό σχέδιο πόλης επιβάλεται στο αθηναικό πεδίο, συνδέοντας με αυστηρές γεωμετρικές χαράξεις ,τον χώρο της Ακρόπολης, σύμβολο της Αρχαίας Ελλάδας, με τα κέντρα εξουσίας του νεότερου κράτους.
Το τρίπτυχο «Αθήνα – Ελλάδα – Ακρόπολη» θα αποτελέσει έκτοτε βασικό στοιχείο συγκρότησης της νεότερης Ελληνικής ταυτότητας και θα αποτυπωθεί ποικιλότροπα στο αστικό τοπίο και τις εικαστικές αναπαραστάσεις. Στα επόμενα χρόνια η πρωτεύουσα υποδέχεται την πληθυσμιακή έκρηξη, την πενιχρά σχεδιασμένη ανάπτυξη, όπως και τις προτάσεις του νεωτερικού αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού. Σταδιακά, στο παλίμψηστο των προηγούμενων ιστορικών περιόδων, νέες χωρικές και νοηματικές διαστρωματώσεις επικάθονται. Η Αθήνα στοιβάζει υλικά, κατασκευές, σύμβολα, λειτουργίες, χαρακτήρες, απόψεις, στοιχεία.
Στο εργαστήριο θα μελετήσουμε τη συγκρότηση της ταυτότητας της νεότερης Ελλάδας παρεμβάλλοντας το τρίπτυχο Αθήνα – Ελλάδα – Ακρόπολη, ανάμεσα στις προηγούμενες και τις επόμενες διαστρώσεις του αθηναϊκού παλίμψηστου.
2) Στεριανοί τόποι που ιστορούν την επανάσταση. Α: Ο Μωριάς
Διδάσκοντες/ουσες: Μ. Μάρκου (περιγραφή), Κ. Μωραΐτης, Ε. Τσακίρη, Δ. Μερμίγκη
Ο Μωριάς συμπυκνώνει στην ιστορική μνήμη την εξέλιξη της επανάστασης του 1821, στο μέτρο που συνδέεται με την κήρυξη και με την έκβασή της, τη γένεση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Το ακρότατο σημείο της οθωμανικής αυτοκρατορίας προς τη Δύση με νωπή ακόμα την εμπλοκή του στα Ορλωφικά, το τελευταίο προπύργιο του Βυζαντίου, μια διοικητική επικράτεια με έντονη τη σφραγίδα της φραγκοκρατίας, ένα εθνοτικό μάγμα που δημιούργησαν αλλεπάλληλα κύματα μετακινήσεων, αλλά και ένας τόπος που διατηρούσε την αρχέγονη μνήμη του ελληνισμού, πρόσφερε τη βάση της στρατηγικής οργάνωσης του αγώνα αλλά και της θεσμικής έκφρασης του επαναστατικού οράματος. Το εργαστήριο θα προσπαθήσει να αποδώσει μέσω της ποιοτικής / δημιουργικής χαρτογραφίας την αντίληψη που έχουμε σήμερα για τον ρόλο που διαδραμάτισε η περιοχή στην εξέλιξη της επαναστατικής διαδικασίας. Θα διερευνήσει τα μέσα με τα οποία μπορούμε σήμερα να απεικονίσουμε και, επομένως, να αντιληφθούμε και να επερωτήσουμε τη σχέση των γεγονότων με τους τόπους στους οποίους έλαβαν χώρα, τη χωρική διάσταση της ιστορίας και, ουσιωδώς, της ιστορικής μνήμης, την ιστορική διάσταση των χώρων και των τρόπων που οι χώροι μας απευθύνονται. Θα διερευνήσει τρόπους αναπαράστασης των δεσμών που αναπτύσσουν οι άνθρωποι με τους τόπους μέσα από το επαναστατικό συμβάν αλλά και στον απόηχό του, στον τρόπο που σήμερα αισθανόμαστε ότι μας αφορά.
3) Στεριανοί τόποι που ιστορούν την επανάσταση. Β: Η Ρούμελη
Διδάσκοντες/ουσες: Μ. Μάρκου (περιγραφή), Ε. Χανιώτου, Ε. Τσακίρη, Φ. Κατσαβουνίδου
Η Ρούμελη υπήρξε μείζον διακύβευμα της επανάστασης του 1821 καθώς οι ορεινοί της όγκοι δημιουργούσαν ανάχωμα στην κίνηση των οθωμανικών δυνάμεων από την Ήπειρο προς τον Μωριά, επιτρέποντας τον πολλαπλασιασμό των εστιών σύγκρουσης σύμφωνα με τον σχεδιασμό των Φιλικών. Η στρατηγική του άτακτου πολέμου και η δράση των αρματωλών και των κλεφτών βρήκε την πληρέστερη έκφρασή της στην περιοχή. Πόλεις όπως τα Σάλωνα, η Λειβαδιά, η Αράχωβα, το Γαλαξίδι, δίκτυα οικισμών όπως τα χωριά του Βάλτου και νευραλγικές τοποθεσίες όπως η Γραβιά και η Αλαμάνα συνδέθηκαν με συγκλονιστικές στιγμές του αγώνα και με ηγετικές μορφές του όπως ο Ανδρούτσος και ο Καραϊσκάκης, στιγμές και πρόσωπα που σημάδεψαν όχι μόνο την ιστοριογραφία αλλά και το λαϊκό φαντασιακό, το δημοτικό τραγούδι, τις τοπικές παραδόσεις. Το εργαστήριο θα πειραματιστεί με μέσα χαρτογραφικής απεικόνισης της αλληλουχίας γεγονότων που έλαβαν χώρα στη Ρούμελη στη διάρκεια του επαναστατικού αγώνα, προσπαθώντας να προσεγγίσει τις χωρικές διαστάσεις και τις αλλεπάλληλες εγγραφές τους σε μια γη με ανεξάντλητο τοπιακό πλούτο, μακρόχρονη ιστορία, πολυσήμαντη παράδοση, πολυδιάστατη κοινωνική και εθνολογική εξέλιξη. Για την προσπάθεια αυτή θα είναι πολύτιμα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού που διασώζουν τη μνήμη του επαναστατικού συμβάντος.
4) Στεριανοί τόποι που ιστορούν την επανάσταση. Γ: Η Θεσσαλία και η Μακεδονία
Διδάσκοντες/ουσες: Γ. Κατσαβουνίδου (περιγραφή), Ε. Τσακίρη, Α. Καλακαλλάς, Ε. Χανιώτου
Λείπουν συνήθως από την επαναστατική Βίβλο οι τόποι της βόρειας σημερινής Ελλάδας, αν και διαδραμάτισαν σημαντικότατο ρόλο. Οι δυο μεγάλες πόλεις της Μακεδονίας, η Θεσσαλονίκη και οι Σέρρες, είχαν ήδη από τις αρχές του 1800 αναπτυγμένη αστική τάξη και εκεί το «μυστικό» των Φιλικών βρήκε εξαιρετικά γόνιμο έδαφος για να διαδοθεί. Παρά το ότι οι πλούσιοι έμποροι της Θεσσαλονίκης τάχθηκαν εξ αρχής με την επανάσταση, η παρουσία ισχυρότατου στρατού στις μεγάλες πόλεις βοήθησε τους Οθωμανούς πολύ γρήγορα να πατάξουν τις εκεί επαναστατικές κινήσεις. Δεν συνέβη όμως το ίδιο στις περιφερειακές της Θεσσαλονίκης πόλεις και κωμοπόλεις. Με εντολή της Φιλικής Εταιρείας, ο Εμμανουήλ Παπάς, έμπορος από τη Δοβίτσα Σερρών, με επιχειρηματικές διασυνδέσεις στην Κωνσταντινούπολη και στη Βιέννη, καταθέτει όλη του την περιουσία, 200.000 δίστηλα τάληρα, οργανώνει στρατό με τη βοήθεια των μοναχών του Άθω, και κηρύττει την επανάσταση στη Μονή Εσφιγμένου στις 23 Μαρτίου 1821. Μετά τον Πολύγυρο, οι Έλληνες απελευθερώνουν όλη τη Χαλκιδική, τη Θάσο και φτάνουν μέχρι την Επανωμή, τρεις μόνο ώρες έξω από τη Θεσσαλονίκη. Η επανάσταση τελειώνει με την σφαγή της Κασσάνδρας στα τέλη Οκτωβρίου. Λίγο αργότερα, στα δυτικά της Θεσσαλονίκης, στο Βέρμιο, οι οπλαρχηγοί (κλέφτες) της περιοχής, Γάτσος, Καρατάσος και Ζαφειράκης, σηκώνουν τη σημαία της επανάστασης το Φεβρουάριο του 1822. Η πόλη της Νάουσας δίνει το δικό της μαρτυρικό αγώνα, πολιορκείται και καταλήγει ηρωικά, με 2.000 νεκρούς άμαχους και τη θυσία των γυναικών που έπεσαν στα ορμητικά νερά της Αράπιτσας.
Στο εργαστήριο θα αναζητήσουμε τα αόρατα γεωγραφικά δίκτυα που οδήγησαν στις τοπικές αυτές εξεγέρσεις αλλά και το τι σημαίνει η «αποτυχία» των δύο αυτών επαναστάσεων – που στοίχισε και την αφάνεια των τόπων αυτών από τον επαναστατικό Κανόνα. Θα αναρωτηθούμε επίσης τι θα συνέβαινε αν οι επαναστάσεις αυτές δεν είχαν πνιγεί στο αίμα: Πώς θα ήταν μια Ελλάδα που το 1829 θα συμπεριελάμβανε τις βόρειες περιοχές; Μήπως ο σημερινός διχασμός σε βορρά και νότο δεν θα υπήρχε;
5) Η επανάσταση στη δυτική Ελλάδα: η Ήπειρος και τα Επτάνησα
Διδάσκοντες/ουσες: Κ. Μωραΐτης (περιγραφή), Ε. Τσακίρη, Δ. Μερμίγκη
Η σύγχρονη αντίληψη θεωρεί την Ήπειρο περιοχή σχετικά απομονωμένη, ορεινή και δυσπρόσιτη. Αποτέλεσε εντούτοις, σε όλο το εύρος των μέσων χρόνων και της οθωμανικής κυριαρχίας, δραστήριο οικονομικά, πολιτισμικά και πολιτικά χώρο, σημαντικών δρόμων επικοινωνίας που τη συσχέτιζαν με άλλους βαλκανικούς τόπους.
Σε αυτήν την ανθούσα βαλκανική περιοχή αναδύονται δραστήρια νέα αστικά στρώματα, καθορισμένα από τις ριζοσπαστικές πολιτικές ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ενώ ανάλογη επιρροή ανανεωτικών ιδεών συναντούμε και στα Επτάνησα, επηρεασμένα από την αμεσότερη πολιτική και πολτιστική επαφή με τη Δύση. Έτσι δεν είναι τυχαία η ηπειρώτικη καταγωγή των δύο από τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας, ούτε η αμεσότατη σχέση του τρίτου μέλους με τα Επτάνησα. Ώστε η δυτική Ελλάδα δεν αποτέλεσε μόνο πεδίο αιματηρών αγώνων ανεξαρτησίας, όπως αυτών που συνδέονται με τη Σουλιώτικη Συμπολιτεία αλλά, πολύ ευρύτερα, εκκολαπτήριο επαναστατικών απαιτήσεων συσχετισμένων με την ανάδυση νέων πολιτικών συνθηκών και νέων κοινωνικών στρωμάτων στα Βαλκάνια.
Στο εργαστήριο θα μελετήσουμε τη συσχέτιση, κατά την περίοδο της Επανάστασης, περιοχών της δυτικής Ελλάδας, της Ηπείρου και των Επτανήσων, με περιοχές του ευρύτερου βαλκανικού, ευρωπαϊκού και παγκόσμιου γεωπολιτικού πεδίου.
6) Επαναστατικές συναρμογές: πολύπλοκες χαρτογραφήσεις θαλάσσιων τόπων
Διδάσκοντες/ουσες: Δ. Χατζησάββα (περιγραφή), Σ. Γιαννούδης, Α. Τζομπανάκης, Ε. Τσακίρη, Ε. Χανιώτου
Η ναυτοσύνη υπήρξε βασική παράμετρος της επανάστασης του 21. Τα εμπορικά πλοία του 18ου αιώνα μετατράπηκαν αυθόρμητα σε πολεμικές μηχανές με καίρια δράση. Νησιά όπως η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά και η Κάσος είναι θαλάσσιοι τόποι που θα χαρτογραφηθούν στη σχέση τους με την ελληνική επανάσταση αλλά και τη συμβολή της στην αστική τους συγκρότηση. Οι τοπιακές ιδιομορφίες αλλά κυρίως το δίπολο αμυντική ακρόπολη / λιμάνι ως γεννήτορες της αστικής διάταξης και εξέλιξης των περισσότερων νησιωτικών οικισμών. Η κομβική τους θέση στα υγρά δίκτυα, το πυκνό πλέγμα των συνδέσεών τους στους θαλάσσιους δρόμους.
Η ιδέα της νησιωτικότητας θα εξετασθεί ως συνθήκη του μόνιμα ενδιάμεσου, των ρευστών ορίων ταυτοποίησης ενός τόπου αλλά και ως δυνατότητα παρατήρησης της ταυτόχρονης κίνησης ανάμεσα στον κοσμοπολιτισμό και τον ενδημισμό. Θα χαρτογραφηθούν οι ιδιόμορφοι τελεστές που συνέβαλαν στην επαναστατική δράση τους, οι μακρο και μικρο -αφηγήσεις που συνετέλεσαν στο επαναστατικό συμβάν (κοινωνικές, μνημονικές, καλλιτεχνικές, οικονομικές, αστικές, πολιτισμικές). Θα ταυτοποιηθούν οι υλικές και οι συμβολικές εγγραφές τους στον τόπο και οι εκφραστικές αναπαραστάσεις τους, οι συνέχειες και οι ασυνέχειες σε αυτές τις εγγραφές και οι επιδράσεις τους στην εξέλιξη των τόπων.
7) Μακρινοί τόποι, επαναστατική εγγύτητα: με αφορμή την Χάρτα, τον Θούριο και το Μεσολόγγι
Διδάσκοντες: Κ. Μωραΐτης (περιγραφή), Σ. Αυγερινού-Κολώνια, Ε. Τσακίρη, Δ. Μερμίγκη
Στον Θούριο, ο κορυφαίος πολιτικός οραματιστής Ρήγας Φεραίος καλεί σε εξέγερση, κατά της Υψηλής Πύλης, το σύνολο των εθνοτικών ομάδων την Βαλκανικής στις οποίες απευθύνεται, επίσης με επαναστατική ευρύτητα και η Χάρτα του.
Περιγράφοντας ανάλογους εκτεταμένους γεωπολιτικούς συσχετισμούς θα τονίσουμε πως η Ελληνική Επανάσταση δεν αναδύεται από απαιτήσεις πολιτικές επικεντρωμένες στον Ελληνικό χώρο μόνο, ούτε απευθύνει το κάλεσμά της σε μέλη μιας μόνο εθνοτικής κοινότητας.
Πυκνή ομάδα ανάλογων αποδείξεων που συγκλίνουν σε έναν κομβικό τόπο, προσφέρει το Μεσολόγγι. Εκεί καταφθάνει ο Λόρδος Βύρων και θα συναντήσει άλλους αγωνιστές, όπως τον Ελβετό φιλέλληνα Johann Jakob Meyer, συντάκτη της πρώτης έντυπης εφημερίδας του Αγώνα. Ο Meyer θα σκοτωθεί στη διάρκεια της Εξόδου. Της Εξόδου στην οποία ο Eugene Delacroix θα αφιερώσει τον γνωστό του πίνακα, απεικονίζοντας την Ελλάδα ως πολιτικά ομογάλακτη αδελφή της Γαλλίδας επαναστατικής Marianne.
Στο εργαστήριο θα μελετήσουμε τη συσχέτιση περιοχών του Ελληνικού χώρου, με περιοχές του ευρύτερου βαλκανικού, ευρωπαϊκού και παγκόσμιου γεωπολιτικού πεδίου, κατά την περίοδο της Επανάστασης, αποδίδοντας παραδειγματική έμφαση στο Μεσολόγγι.
8) Κοσμοπολιτισμός και Διασπορά: τα εντός και εκτός των ορίων της σύγχρονης Ελλάδας πολυπολιτισμικά κέντρα και ο ρόλος τους στην αστική επανάσταση
Υπεύθυνοι εργαστηρίου: Γ. Κατσαβουνίδου (περιγραφή), Ε. Τσακίρη, Σ. Αυγερινού-Κολώνια, Σ. Γιαννούδης
Το ελληνικό επιχειρηματικό δαιμόνιο στις αρχές του 19ου αιώνα έχει επεκταθεί από την χερσόνησο της Κριμαίας έως το Παρίσι. Πόλεις όπως η Οδησσός, το Ιάσιο, η Βιέννη είναι κέντρα όπου οι Έλληνες ευημερούν οικονομικά. Στα αστικά κέντρα της Ρουμανίας η γλώσσα που μιλιέται στην εκπαίδευση και στο εμπόριο είναι τα ελληνικά. Ο ίδιος ο Καποδίστριας (υπουργός εξωτερικών του Τσάρου της Ρωσίας) είναι Βλάχος και κατάγεται από το Capo d’ Istria της σημερινής Κροατίας. Η σκέψη λοιπόν των Φιλικών να ξεκινήσει η επανάσταση από τη Βλαχία και τη Μολδαβία, τις αυτόνομες παραδουνάβιες ηγεμονίες, φαινόταν λογική, παρότι η περιοχή ήταν πολύ μακριά από την καρδιά του ελληνισμού. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, επαγγελματίας στρατιωτικός του Τσάρου, κηρύσσει την επανάσταση στη Βλαχία, στην πόλη Γκαλάτσι της σημερινής Ρουμανίας, στις 22 Φεβρουαρίου του 1821. Έχει με το μέρος του και τον Ρουμάνο οπλαρχηγό Βλαδιμηρέσκου (με έντονη επιρροή στο ντόπιο πληθυσμό) και καταλαμβάνει το Βουκουρέστι χωρίς αντίσταση. Πολύ γρήγορα όμως η ελπίδα για βοήθεια από τις «μεγάλες δυνάμεις» διαψεύδεται, ο Υψηλάντης και οι άλλοι επαναστάτες αφορίζονται, οι ντόπιοι οπλαρχηγοί προσχωρούν στο οθωμανικό στρατόπεδο, και η Ρωσία δίνει άδεια στους Οθωμανούς να στείλουν στρατό στη Μολδοβλαχία, δίνοντας άδοξο τέλος στην εξέγερση.
Στο εργαστήριο θα διερευνήσουμε το ρόλο της διασποράς στην εξέγερση: πώς τα εκτός ελλαδικού χώρου κέντρα της εμπορικής αστικής τάξης μετεξελίχθηκαν σε ιδεολογικούς πυρήνες του οράματος της ελευθερίας, όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και όλων των λαών των Βαλκανίων που ζούσαν υπό τον οθωμανικό ζυγό. Θα αναζητήσουμε ακόμη τις γεωγραφικές συνδέσεις των ανθρώπων της διασποράς που διαδραμάτισαν ρόλους-κλειδιά στην επανάσταση: ανθρώπων κοσμογυρισμένων, με εμπειρίες και γνώσεις από «ξένες» χώρες, ηγεμόνες, πόλεις, πολιτισμούς, που εναπόθεσαν ελπίδες στην «καλοσύνη των ξένων», ένα κοινό μοτίβο στην ελληνική ιστορία.
