Fustaneum/fustagno/fustanella
Η φουστανέλα σαν σύμβολο συγκροτεί μία ισχυρή μυθοπλασία ταυτότητας
Εικαστική έρευνα/ εγκατάσταση, αποτελούμενη από τρία μέρη
Α. video / μαρτυρία ραφής φουστανέλας από τον Ηπειρώτη ράφτη Ν. Δασούλα /Παράδοση | Β. Φουστανέλα/ κατασκευή πρωτότυπου δείγματος/ Νεωτερικότητα | Γ. Δείγματα φουστανέλας από χαρτί σε ανεικονική συναρμογή/ Ανασύνθεση
Η αναμόχλευση της ιστορικής μνήμης και της εθνικής ταυτότητας η οποία αντανακλάται στην εμβληματική φουστανέλα των αγωνιστών της Επανάστασης, αποτέλεσε αφορμή του εικαστικού παλίμψηστου της έρευνάς μου.
Η οπτικοποίηση του παρελθόντος στηρίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στην υλική πραγματικότητα των ενδυμάτων και των στολών που κατέχουν κεντρική θέση στις δημόσιες μνημονικές τελετές και στις ποικίλες δραματοποιήσεις της ιστορίας. Το ένδυμα τόσο ως μεταμφίεση, όσο και ως αναπαράσταση της ιστορικής ταυτότητας αποτελεί αντικείμενο έρευνας από την κοινωνική και πολιτισμική εξέλιξη της αμφίεσης- παραδοσιακής φορεσιάς. Παρατηρούμε τις συνδέσεις και τα χαλαρά όρια ανάμεσα στο λόγιο και το λαϊκό, το «είναι» και το «φαίνεσθαι», τους πλούσιους και τους φτωχούς, την πόλη και την ύπαιθρο, την παραγωγή και την κατανάλωση. Το ένδυμα είχε σε διαφορετικές ιστορικές εποχές, πολιτικές, κοινωνικές, και πολιτισμικές σημασίες. Κατά τον Έρασμο το ένδυμα «είναι το σώμα του σώματος και δίνει την μία εικόνα για τις διαθέσεις της ψυχής». Η φουστανέλα «ανακαλύφθηκε» από τους περιηγητές, φιλέλληνες που έλαβαν μέρος στον αγώνα της ανεξαρτησίας και τους εικονογράφους που απεικόνισαν τους πρωταγωνιστές και τις σκηνές της Επανάστασης. Οι εικόνες αυτές κυκλοφόρησαν στο δυτικό κόσμο και εμπέδωσαν τη σύνδεση του εξωτικού ενδύματος με τον αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία τους. Η φουστανέλα αποτέλεσε επομένως μία μετωνυμία της Επανάστασης, συμβολίζοντας την ανδρεία και την πολεμική αρετή [1].
Η προέλευση της φουστανέλας ακολουθεί πολυτάραχη διαδρομή από τα βάθη των Βυζαντινών χρόνων οπότε και εμφανίζεται στον Ελλαδικό χώρο. Από την ταπεινότητα του φουστανελοφόρου πολεμιστή της Επανάστασης, έως το επίσημο ένδυμα του βασιλιά Όθωνα, και τη σύγχρονη Εθνική Στολή των ευζώνων της Προεδρικής Φρουράς των επετείων και των παρελάσεων, έχουν μεσολαβήσει πλήθος αφηγημάτων μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. Σύμφωνα με τη λαογράφο και ενδυματολόγο Ιωάννα Παπαντωνίου, το όνομα της φουστανέλας προέρχεται από ένα ύφασμα που παράγεται στην αιγυπτιακή πόλη Φουστάτ. Εκεί κατασκευαζόταν ένα είδος τζιν, ένα δίμιτο χοντρό ανθεκτικό ύφασμα, το οποίο χρησιμοποιούνταν για πανιά στα καράβια.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι πριν από το 1821, πριν γίνει εθνική ενδυμασία, φοριόταν κατά κόρον από τους Αρβανίτες. Μεταγενέστερα καθιερώθηκε αρχικά στη Ρούμελη και ύστερα στην Πελοπόννησο ως ενδυμασία των ελληνορθόδοξων πληθυσμών, ενώ την περίοδο της επανάστασης τη φορούν οι αρματολοί και οι κλέφτες. Η φουστανέλα λαμβάνει τίτλους τιμής, αφότου την φόρεσε επίσημα ο βασιλιάς Όθων.
Αποτελείται από δύο πλευρές ή «φύλλα» και συντίθεται συνολικά από 400 μικρά κομμάτια υφάσματος τα οποία ράβονται μεταξύ τους. Σύμφωνα με την παράδοση, κάθε κομμάτι αντιστοιχεί σε ένα από τα έτη της υποδούλωσης του ελληνισμού κατά την Τουρκοκρατία. Η φουστανέλα διαγράφει μία παλίμψηστη, ιστορική, φυλετική, γεωγραφική και σημειολογική πορεία. Αυτός που φορούσε φουστανέλα ονομάζεται τσολιάς. Ενδιαφέρον έχει η ετυμολογία της λέξης, καθώς φαίνεται ότι προέρχεται από την τούρκικη «cul» (αραβικό «cull»), που σημαίνει το κουρέλι, το παλιόρουχο, «τσόλι» και «τσούλι». Η λέξη είχε αποδοθεί μειωτικά στους κλέφτες και τους αρματολούς, επειδή η φουστανέλα ήταν ραμμένη από πολλά μικρά κομμάτια υφάσματος. Τσολιάς ήταν δηλαδή αυτός που φορούσε τσόλια, κουρέλια.
Οι Έλληνες Επαναστάτες ένιωσαν πολύ γρήγορα την ανάγκη μνημόνευσης του Αγώνα για την Ανεξαρτησία προκειμένου να δηλώσουν την τομή με το Οθωμανικό παρελθόν και τη νέα αρχή που σηματοδοτούσε η Επανάσταση. Το 1821 δυο αιώνες μετά, ανάδειξε το ενωτικό του μήνυμα σε όλες τις δυνάμεις που αποτελούν πλέον το κοινωνικό σώμα, από εκείνους που έφυγαν στο εξωτερικό μέχρι τους μετανάστες. Συνέβαλε όχι μόνο στην οριοθέτηση του νεωτερικού ιστορικού βάθους της Ελλάδας αλλά και στη δυνατότητα του μετασχηματισμού της ως σήμερα, από επαρχία της οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε χώρα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες εορτάζουν τις εθνικές τους ταυτότητες μέσα από την εργαλειοποίηση της μνήμης και την χειραγώγησή της από την πολιτική εξουσία. Ακόμη και οι συλλογικές εμπειρίες διαμόρφωσαν την κοινωνική μνήμη, μέσα από την συναισθηματική σχέση με το μη βιωμένο παρελθόν [2].
Εικαστικό παλίμψηστο
Η μαρτυρία σε video ενός παραδοσιακού Ηπειρώτη ράφτη που περιγράφει παραστατικά τον αυστηρό τρόπο ραφής της φουστανέλας τον οποίο υπηρετεί περίπου 50 χρόνια, ολοκληρώνεται με την κατασκευή πραγματικού υποδείγματος φουστανέλας που αποτελείται από 250 τρίγωνα ή λαγγιόλια σύμφωνα με τις προδιαγραφές φυσικού μεγέθους. Αναρτάται σε κλίμακα, λευκή, άσπιλη, ανολοκλήρωτη εκτός του πεδίου μάχης, δεν είναι λάβαρο του αγώνα, είναι υπόμνηση της ιστορίας και ανάγκη αναζήτησης νέων σημείων επικοινωνίας και ‘αναβίωσης’ του παρελθόντα χρόνου μέσα στο παρόν. Συνδιαλέγεται με το κυκλικό όλο που τοποθετείται στο έδαφος και προκύπτει από την συρραφή των επιμέρους υποδιαιρέσεών της, κάνοντας αναφορά στον αντικατοπτρισμό του συνόλου. Αντιμετωπίζεται η εμβληματική φορεσιά των Ελλήνων σε τμηματική αποδόμηση ώστε από στολή με γεωγραφικές διασταυρώσεις και κοινωνικές διαστρωματώσεις στο πέρασμα του χρόνου, συνθέτει παλίμψηστα επίπεδα ταυτότητας και διαφορετικότητας διατηρώντας τη βασική της φυσιογνωμία.
Τα κοστούμια εποχής εικονοποιούν το ιστορικό παρελθόν διεκδικώντας διαφορετικές προσλήψεις και ερμηνείες μεταξύ των θεατών τους αναλόγως με την κοινωνική τάξη και το φύλλο. Η φουστανέλα ως αναπόσπαστο κομμάτι της παραδοσιακής ελληνικής φορεσιάς είναι στενά συνδεδεμένη με την Επανάσταση και τους αγωνιστές του 1821. Η σταδιακή κατάργηση της τοπικής ενδυμασίας και της λαμπερής λευκής φουστανέλας , ως στοιχείου εξωτισμού και εθνικής ταυτότητας, απέναντι στο «μαύρο κοστούμι»-σήμα κατατεθέν του δυτικού πολιτισμού, μπορεί να ερμηνευθεί με όρους πολιτισμικών μεταφορών. Το μαύρο κοστούμι ομογενοποιεί μια κοινωνική τάξη πέρα από τα σύνορα και παραπέμποντας σε κοινές αξίες συγκροτεί «μία ισχυρή οπτική μυθοπλασία ταυτότητας».
Η φουστανέλα, αφότου έπαυσε να χρησιμοποιείται στην καθημερινή ζωή, αποτελεί μία ποιητική παραδοχή εθνικής ταυτότητας. Ως στοιχείου του υλικού πολιτισμού του παρελθόντος, ανακαλεί την ιστορική μνήμη, εκπροσωπεί την Ελληνική Επανάσταση και συμβολοποιεί τον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων.
Αυτήν την «άσπιλη» ιδεολογικά φορτισμένη φουστανέλα, κυρίαρχη στο εθνικό μας φαντασιακό, με την αυστηρά προδιαγεγραμμένη κατασκευή, έρχεται να αναπαραστήσει η καλλιτεχνική εγκατάσταση, ως μια μετέωρη ου-τοπία στο χώρο και στον χρόνο αποσπασμένη από το ανθρώπινο σώμα. Ως μια μετουσιωμένη παρουσία-απουσία που χαράσσει νέα ίχνη και αφήνει διαφορετικό αποτύπωμα στο έδαφος.
[1,2] Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και Χλαμύδες / Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930 / εκδόσεις Αλεξάνδρεια
Ιωάννα Παπαντωνίου
Ελληνική ενδυμασία από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αι./ εκδότης Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος
Παρουσίαση της Φουστανέλας από την Ιωάννα Παπαντωνίου/ You tube Peloponnesian Folkore Foundation 25/Mar.2021
Σ’ αυτή τη γεμάτη εκπλήξεις περιπέτεια αναζήτησης και εφαρμογής του εικαστικού έργου, ευχαριστώ θερμά τους πολύτιμους φίλους και συνεργάτες: Μαρία Αλεξίου, Πανδώρα Μουρίκη και Νίκο Αναγνωστόπουλο.
Fustaneum/fustagno/fustanella
The dress as a symbol constitutes a powerful fiction of identity
A. video / testimony of fustanella sewing by the Epirus tailor N. Dasoula / Tradition, B. Dresses/ original sample making/ Modernity, C. Samples of fustanella from paper in non-imaginal assembly/ Reconstruction
The disturbance of historical memory and national identity, which is reflected in the emblematic dress of the fighters of the Revolution, was the occasion of the visual palimpsest of my research.
The visualization of the past relies, to a great extent, on the material reality of clothing and uniforms that are central to public commemorations and various dramatizations of history. The garment, both as a disguise and as a representation of the historical identity, is the subject of research from the social and cultural evolution of the traditional costume. We observe the connections and loose boundaries between scholar and layman, ‘being’ and ‘appearing’, rich and poor, city and countryside, production and consumption. The garment had political, social, and cultural meanings in different historical periods. According to Erasmus, clothing «is the body of the body and gives the only image of the moods of the soul». The foustanela was «discovered» by travelers, Philhellenes who took part in the struggle for independence and illustrators who depicted the protagonists and scenes of the Revolution. These images circulated in the Western world and strengthened the connection of the exotic garment with the struggle of the Greeks for their freedom. The fustanella was therefore a metonym of the Revolution, symbolizing valor and martial virtue.
The origin of the fustanella follows a turbulent path from the depths of Byzantine times when it appears in the Greek area. From the humility of the frock-clad warrior of the Revolution, to the official dress of King Otho, and the modern National Uniform of the Presidential Guard belts of anniversaries and parades, a multitude of narratives have mediated between myth and reality. According to the folklorist and costume expert Ioanna Papantoniou, the name of the fustanella comes from a fabric produced in the Egyptian city of Fustat. A kind of denim, a thick, durable fabric used for sails on ships, was made there.
The only thing that is certain is that before 1821, before it became national clothing, it was commonly worn by Arvanites. Later it was first established in Roumeli and then in the Peloponnese as the clothing of the Greek Orthodox population, while during the revolution it was worn by charioteers and thieves. The dress receives titles of honor, after it was officially worn by King Otho.
It consists of two sides or «leaves» and is composed of a total of 400 small pieces of fabric which are sewn together. According to tradition, each piece corresponds to one of the years of Hellenism’s enslavement during the Turkish occupation. The dress traces a palimpsested, historical, racial, geographical and semiological course. The one who wore a foustanela is called a cholias. The etymology of the word is interesting, as it seems to come from the Turkish «cul» (Arabic «cull»), which means rag, old clothes, «choli» and «chuli». The word had been pejoratively applied to thieves and charioteers because the frock was sewn from many small pieces of cloth. Tsolias was the one who wore tcholias, rags.
The Greek Revolutionaries very quickly felt the need to commemorate the Struggle for Independence in order to declare the intersection with the Ottoman past and the new beginning that the Revolution signaled. 1821, two centuries later, raised its unifying message to all the forces that now make up the social body, from those who left abroad to immigrants. It contributed not only to the delineation of the modern historical depth of Greece but also to the possibility of its transformation until today, from a province of the Ottoman Empire to a member country of the European Union. European societies celebrate their national identities through the instrumentalization of memory and its manipulation by political power. Even collective experiences shaped social memory, through the emotional relationship with the unlived past.
Visual palimpsest
The video testimony of a traditional Epirotian tailor who vividly describes the strict way of sewing fustanella that he has been doing for about 50 years, concludes with the construction of a real model of fustanella consisting of 250 triangles or lagiolias according to life-size specifications. It is hung on a scale, white, immaculate, unfinished outside the battlefield, it is not a banner of the struggle, it is a reminder of history and the need to search for new points of communication and ‘revival’ of the past time in the present. It interacts with the circular whole that is placed on the ground and results from the stitching of its individual subdivisions, making reference to the mirroring of the whole. The emblematic costume of the Greeks is dealt with in a segmental deconstruction so that from a uniform with geographical crossings and social stratifications over time, it synthesizes palimpsest levels of identity and diversity while maintaining its basic physiognomy.
Period costumes depict the historical past by claiming different receptions and interpretations among their viewers according to social class and caste. The fustanella, as an integral part of the traditional Greek costume, is closely connected with the Revolution and the fighters of 1821. The gradual abolition of the local costume and the bright white fustanella, as an element of exoticism and national identity, in contrast to the «black suit» – its trademark of Western culture, can be interpreted in terms of cultural metaphors. The black suit homogenizes a social class across borders and by referring to shared values constitutes «a powerful visual fiction of identity».
The dress, after it ceased to be used in everyday life, is a poetic admission of national identity. As an element of the material culture of the past, it recalls historical memory, represents the Greek Revolution and symbolizes the national liberation struggle of the Greeks.
This «immaculate» ideologically charged dress, dominant in our national fantasy, with its strictly prescribed construction, comes to be represented by the artistic installation, as a meteoric u-topia in space and time detached from the human body. As a metamorphosed presence-absence that carves out new traces and leaves a different imprint on the ground.
In this adventure full of surprises in the search for and application of the visual work, I sincerely thank my valuable friends and collaborators: Maria Alexiou, Pandora Mourikis and Nikos Anagnostopoulos.