της Γεωργίας Παπανικολάου
Το νησί της μαστίχας μέσα στους οθωμανικούς κύκλους
Με μια μακριά ακτογραμμή σπαρμένη βίγλες, με οχυρωμένους οικισμούς στην εύφορη ενδοχώρα, με λαμπρές βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια και μοναδικός τόπος στον κόσμο όπου παράγεται η μαστίχα σε μεγάλες ποσότητες, η Χίος αποτελεί ένα πραγματικά ξεχωριστό νησί.
Οι κάτοικοι του νησιού χρησιμοποιώντας το γεωφυσικό υπόβαθρο για την αποτελεσματικότερη κάλυψη και δημιουργώντας μηχανισμούς ελέγχου και επιτήρησης εξασφάλισαν την πλήρη εποπτεία του αρχιπελάγους και την έγκαιρη προειδοποίηση των επιδρομών. Συγκεκριμένα οι βίγλες έπαιζαν αποτρεπτικό ρόλο λόγω της οχυρωμένης εικόνας που έδιναν για το νησί από την πλευρά της θάλασσας αλλά και χρησίμευαν ως χώροι φύλαξης της μαστίχας. Όλα τα χωριά που χτίστηκαν την εποχή που οι κατακτητές εναλλάσσονταν στο νησί της μαστίχας, είχαν τον ίδιο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και υπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό, αυτόν του ελέγχου. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε τη δημιουργία ενός ισχυρού πύργου στο κέντρο του οικισμού. Γύρω από τον κεντρικό αυτόν πύργο αναπτυσσόταν ο οικισμός σαν ένα συμπαγές συγκρότημα του οποίου οι εξωτερικοί τοίχοι έπαιζαν το ρόλο του τείχους.
Η στρατηγική γεωγραφική θέση της Χίου την ανέδειξε σε σταυροδρόμι των εμπορικών δρόμων που οδηγούσαν από τη Μικρά Ασία στη Μαύρη θάλασσα από τη μία, και στη Βόρεια ακτή της Αφρικής από την άλλη. Εμπορική διασύνδεση είχε αναπτυχθεί με την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, την Τεργέστη, τη Μασσαλία και την Αγγλία, μέσω της ναυτιλίας για την εξαγωγή εμπορικών αγαθών όπως σιτάρι, βαμβάκι, κρασί και της μαστίχας. Πριν την καταστροφή του 1822 λοιπόν το εμπόριο ήταν η κύρια πηγή πλουτισμού των Χιωτών. Η Χίος αποτελούσε έναν ‘επίγειο παράδεισο’, ο οποίος προσέλκυε όχι μόνο Έλληνες από άλλες περιοχές που αναζητούσαν καλύτερη μοίρα, αλλά και πολλούς Ευρωπαίους. «Η Χιώτισσα» αποτελεί αγαπητό θέμα των περιηγητικών κειμένων λόγω της αγωγής και της διαπαιδαγώγησή της, καθώς και της συμμετοχής της στην οικιακή οικονομία γεγονός ασυνήθιστο για την εποχή.
Η ιδιαίτερη ευφυΐα των Χίων δημιούργησε μία ζηλευτή διοικητική οργάνωση, χωρίς κενά και περιθώρια λάθους, μέσα από τη δημοκρατική εκλογή των δημογερόντων της. Ωστόσο η διστακτική αντίδραση των Χίων προκρίτων και η άρνηση συμμετοχής τους στο κάλεσμα για ξεσηκωμό, η άνετη ζωή τους η σχετική αυτονομία που απολάμβαναν, στοχοποίησαν τους Χίους στα μάτια των υπολοίπων Ελλήνων και τους χαρακτήρισαν δειλούς.
Μεγάλος παράγοντας που επηρέασε το μέγεθος της καταστροφής ήταν η αμαχητί παράδοση του νησιού. Επιπλέον, η μη αναμενόμενη από την Πύλη συμμετοχή των Χίων στην Επανάσταση λόγω της προνομιακής μεταχείρισης του νησιού, εξαγρίωσε και εξώθησε στα άκρα τους Οθωμανούς, οι οποίοι, με τη σφαγή των αμάχων, θέλησαν να τους τιμωρήσουν παραδειγματίζοντας έτσι και τις άλλες, ελληνικές επαρχίες.
Στην πρώτη φάση της εξέγερσης μεγάλα Οθωμανικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στις ακτές του νησιού πυρπόλησαν και λεηλάτησαν την πόλη της Χίου και αιχμαλώτισαν όσους κατοίκους δεν κατόρθωσαν να διαφύγουν. Στη συνέχεια, ο Οθωμανικός στρατός ενισχυμένος από ομάδες ατάκτων μουσουλμάνων, κατευθύνθηκε προς στα νότια, και υστέρα προς τα κεντρικά του νησιού όπου τα γυναικόπαιδα είχαν βρει καταφύγιο σε οχυρωμένα μοναστήρια αλλά και στα καλά προφυλαγμένα ορεινά χωριά. Η ορμή του οθωμανικού στρατού συνεχίστηκε με ένα μεγάλο κυνηγητό σε όλη την ενδοχώρα του νησιού και κορυφώθηκε με τις μεγάλες σφαγές στο μοναστήρι Νέα Μονή και στο χωριό Ανάβατος. Το νότιο τμήμα της Χίου όπου βρίσκονται τα Μαστιχοχώρια προστατεύτηκε κατά τη διάρκεια των επιθέσεων, ωστόσο καταστράφηκαν και αυτά, μετά την πυρπόληση της οθωμανικής Ναυαρχίδας από τον Κανάρη.
Στη μεγαλη καταστροφή συνέβαλαν και η καθυστέρηση βοήθειας από την ενδοχώρα αλλά και η διχόνοια μεταξύ των δύο ηγετών, του Μπουρνιά και του Λογοθέτη. Ο Μπουρνιάς κατά την υποχώρηση φώναζε το σύνθημα που είναι γνωστό στη Χίο: «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω!…»
Με την καταστροφή της Χίου ο πληθυσμός του νησιού φυγαδεύτηκε ή μετατράπηκε σε σκλαβους. Μεγάλο κύμα Χίων προσφύγων κατέφυγε αρχικά στα νησιά του Αιγαίου, κυρίως στα Ψαρά και τις Κυκλάδες, αλλά και προς τις ευρωπαϊκές πόλεις όπου υπήρχαν Χίοι συγγενείς ή συμπατριώτες τους ενώ άλλοι κατέφυγαν στη Σμύρνη και στην Πόλη, που ασχολήθηκαν κυρίως με το εμπόριο. Οι γυναίκες, κυρίως, αντιμετώπισαν τη σκληρή πραγματικότητα της αιχμαλωσίας. Νεαρά κορίτσια μεταφέρονταν και πωλούνταν σε αυτοσχέδια σκλαβοπάζαρα στην Κωνσταντινούπολη και στην Αλεξάνδρεια. Ταυτόχρονα τα νεαρά αγόρια εξισλαμίζονταν και αφομοιώνονταν στις μουσουλμανικές κοινότητες.
Είναι γεγονός ότι πρώτα η κοινή γνώμη των λαών της Δύσης πρόβαλε σθεναρή αντίσταση κατά του θεσμού της δουλείας και επηρέασε, υπέρ των Ελλήνων, την πολιτική των ευρωπαϊκών Κυβερνήσεων.Οι εκκλήσεις του Αδαμάντιου Κοραή προς στις ξένες Κυβερνήσεις για διπλωματικές παρεμβάσεις και συνεννοήσεις με την Υψηλή Πύλη και η αδιάλειπτη αλληλογραφία του με Έλληνες διαμεσολαβητές και ξένους διπλωμάτες, αλλά και με τους απανταχού εύπορους Χίους, για την εξαγορά των Χίων αιχμαλώτων, καταδεικνύουν τη γνήσια πατριωτική του φύση και την αγωνία του για την απολύτρωση των Χίων αδελφών του.
Ο επαναπατρισμός των σκλάβων ύστερα από τον χρονοβόρο εντοπισμό τους συναντάει νέο εμπόδιο την συντετριμμένη ψυχολογία των αιχμαλώτων. Οι περισσότεροι αρνούνταν να επιστρέψουν, εξαιτίας του φόβου της κοινωνικής κατακραυγής και της διαπόμπευσης ενώ οι ιδιοκτήτες τους, ασκούσαν επάνω τους ψυχολογικές πιέσεις και εκβιασμούς. Μην ξεχνάμε πως οι αιχμάλωτοι μετά από χρόνια δεν είχαν πια πατέρα, μητέρα, μήτε αδέλφια και φίλους.
Καταλήγοντας η σφαγή της Χίου σε συνδυασμό με την κοσμοπολίτικη αίγλη που χαρακτήριζε τους Χιώτες έγινε σύμβολο της αλλαγής από τις παλιές εμπορικές αυτοκρατορίες και τον θεσμό της δουλείας σε κατακερματισμένα και απελευθερωμένα εθνικά κράτη.
The mastic island of the ottoman circles
by Georgia Papanikolopoulou
With a long coastline strewn with vigils, with fortified settlements in the fertile hinterland, with brilliant Byzantine churches and monasteries, sits a unique place where large quantities of mastic are produced, Chios is a truly special island.
The inhabitants of the island, using the geographical specificities to create effective control and surveillance mechanisms, ensured the complete supervision of the archipelago, enabling timely warning in case of attempted raids. Specifically, the vigils played a deterrent role due to the fortified image they gave to the island making the island an effective storage area for mastic. All the villages built at the time of alternating conquerors of the island of mastic, had the same architectural design and served the same purpose, that of control. This plan envisaged the creation of a strong tower in the center of the settlement. Around this central tower the settlement developed as a solid complex whose outer walls played a protective role.
The strategic geographical position of Chios meant it became a crossroads for different trade routes leading from Asia Minor to the Black Sea on the one hand, and on the North coast of Africa on the other. Trade interconnection was developed with Constantinople, Alexandria, Trieste, Marseille and England, through shipping for the export of commercial goods such as wheat, cotton, wine and mastic. Before the destruction of 1822, trade was the main source of wealth for the Chians. Chios was an ‘earthly paradise’, which attracted not only Greeks from other regions seeking a better fate, but also many Europeans. The ” Chiotissa” women is a favorite subject of travel texts due to her strong education and upbringing, as well as her participation in the household economy, which is unusual for the time.
The special intellectual strengths of Chios created a strong and tightknit administrative organization, through the democratic election of elders. However, the hesitant reaction of the Chian elites and their refusal to participate during the initial uprising, due to their comfortable life and their relative autonomy, meant the Chians were often characterized, in the eyes of the rest of the Greeks, as cowards.
A big factor that influenced the islanders eventual participation in the war with the Ottomans was the islands’ strong traditions. Moreover, the unexpected participation of the Chians in the Revolution infuriated the Ottomans who had previously given the island privileged treatment. This pushed the Ottomans to extreme retaliation, with the slaughtering of civilians, in order to punish them and thus set an example for the other Greek provinces.
In the first phase of the uprising, large Ottoman troops landed on the shores of the island, set fire to and looted the city of Chios and captured those residents who could not escape. Then, the Ottoman army, reinforced by groups of Muslim fighters, headed south, and then to the central part of the island where the women and children had found refuge in fortified monasteries and in well-sheltered mountain villages. The momentum of the Ottoman army continued with a large chase throughout the interior of the island and culminated with large massacres in the monastery of Nea Moni and in the village of Anavatos. The southern part of Chios, where the Mastic villages are located, was protected during the attacks, however they were also destroyed, after the burning of the Ottoman flagship by Kanaris.
The delay of aid from the hinterland and the discord between the two leaders, Bournias and Logothetis, also contributed to the Great Catastrophe. During the retreat, Bournias shouted the slogan known in Chios: “Let the one who saves himself be saved! …”
With the destruction of Chios, the population of the island fled or became slaves. A large wave of Chian refugees initially fled to the Aegean islands, mainly to Psara and the Cyclades, but also to European cities where Chian relatives or compatriots were present. While others fled to Smyrna and Polis, where they were mainly engaged in trade. Women, in particular, faced the harsh reality of captivity. Young girls were transported and sold in makeshift slave markets in Constantinople and Alexandria. During this time, young boys were being converted to Islam and assimilated into Muslim communities.
A wave of change occurred in the policies of the European Governments toward the institution of slavery when public opinion in the West began to show strong resistance against slavery. Adamantios Korais appealed to foreign governments for diplomatic interventions and negotiations with the High Gate, and his uninterrupted correspondence with Greek mediators and foreign diplomats, as well as wealthy Chians, for the re-acquisition of the Chians land and anguished for the return of his Chian brothers.
The repatriation of slaves, after their long detention, brought up new obstacles due to the shattered psychology of the captives. Most refused to return due to fear of social outcry and deportation while their owners exerted psychological pressure and blackmail on them. Let us not forget that the captives, after all the years that had past, no longer had a father, mother, or siblings and friends in their old homeland.
In conclusion, it can be said that the massacre of Chios in combination with the cosmopolitan glamor that had previously characterized the Chians became a symbolic representation of the global change from commercial empires with institutionized slavery to the new fragmented but liberated nation states.
Γεωργία Παπανικολοπούλου
Η Γεωργία Παπανικολοπούλου έχει αποφοιτήσει από τη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πάτρας. Έχει παραδώσει την ερευνητική της εργασία με θέμα: Τύπος, τόπος, χρόνος: Η εξέλιξη της συνοικίας των Άνω Πετραλώνων και βαθμολογήθηκε με 9.1/10. Στη συνέχεια ολοκληρώθηκε η πτυχιακή εργασία με τίτλο: Αστικές τεθλασμένες: Πετράλωνα x 3 και βαθμολογήθηκε με 9.9/10. Μαθήματα επιλογής: Χαρτογραφία, Ειδικά κεφάλαια αστικού σχεδιασμού και Ειδικό Εργαστήριο Χωροταξίας. Δεξιότητες: ελεύθερο και γραμμικό σχέδιο, πτυχίο αγγλικών LOWER, προγράμματα Word, PowerPoint, Autocad2019, Photoshop, Rhino, Sketchup, QGIS, Autocad3D, ομαδικότητα και πνεύμα συνεργασίας με εμπειρία σε ομαδικά project, μεθοδικότητα και δημιουργικότητα με έμφαση το brain strorming καθώς και τον κριτικό σχολιασμό στο επίπεδο εξέλιξης των project της ομάδας. Ιδιαίτερη κλίση έχει στα ασπρόμαυρα σκίτσα αλλά και στα πορτρέτα στο χέρι με έμφαση στην λεπτομέρεια και τις υφές. Οι ιδέες που παρουσιάζει διακατέχονται από ιδιαίτερη ευαισθησία και σεβασμό στον ανθρώπινο παράγοντα, κοινωνική ματιά αλλά και περιβαλλοντική συνείδηση. Χαρακτηριστικά της δουλειάς της η διεπιστημονική προσέγγιση και άντληση θεμάτων από όλο το φάσμα της καθημερινότητας του ανθρώπου.
Georgia Papanikolopoulou
Georgia Papanikolopoulou has graduated from the School of Architecture of Patras. She has delivered her research paper on: Type, Time, Locus: The evolution of the district of Ano Petralona. The diploma thesis entitled: Urban Pathways: Petralona x 3. Ssome of the elective courses: Cartography, Special chapters of urban design and Special Spatial Planning Laboratory. Skills: architectural drawing, English LOWER and programmes Word, PowerPoint, Autocad2019, Photoshop, Rhino, Sketchup, QGIS, Autocad3D. Her interests and skills include teamwork method and creativity and critical commentary. She has a special inclination in black and white sketches but also in portraits by hand with emphasis on detail and textures. The ideas he presents are possessed by a special sensitivity and respect for the human factor, social outlook and environmental awareness. Characteristic of her work is the interdisciplinary approach and drawing of topics from the whole range of human daily life.