της Κατερίνας Σούγιολτζη
Η καταστροφή των Ψαρών
ΤΟΠΟΣ: ΨΑΡΑ νησί του Βορειοανατολικού Αιγαίου, βορειοδυτικά της νήσου Χίου.
Το νησί των Ψαρών φαντάζει από μακριά σαν πελώριος απομονωμένος βράχος. Αποκομμένα και κάπως απομακρυσμένα τα Ψαρά, τα συντροφεύει η ιστορία τους. Μια ιστορία γεμάτη αγώνες, θυσία και δόξα.
Τούτος ο τόπος, σ΄ όλην την έκταση του, είναι ποτισμένος με το αίμα των ηρωικών υπερασπιστών του. Κάθε πέτρα κι ένα κατόρθωμα, κάθε ακρογιάλι και μια ιστορία, κάθε κάβος και μια δόξα. Ολόκληρο το Νησί ένας θρύλος.
ΑΛΩΣ ΤΟΠΟΣ | Δημιουργία φυσικού τοπίου , πρώτες στιγμές ανθρώπινης δραστηριότητας και χαρακτήρας τόπου
5000 π.Χ. | αρχαιότητα | τέλη 16ου αιώνα μ.Χ.
Το νησί ήταν γνωστό στην αρχαιότητα με το όνομα Ψύρα ή Ψυρ(ρ)ίη ή Ψυρία. Η αρχαιότερη γνωστή μαρτυρία είναι η Οδύσσεια του Ομήρου όπου αναφέρεται ως Ψυρ(ρ)ίη, στη διήγηση του Νέστωρα, στο επεισόδιο του Νόστου. Αναφέρεται επίσης από τον Στράβωνα ως τα Ψύρα. Στα Ψαρά, οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως ευρήματα της ανθρώπινης δραστηριότητας, από την Τελική Νεολιθική περίοδο (5η-4η χιλιετία π.Χ) έως τον 5ο αιώνας π.Χ. , με κορυφαία περίοδο ακμής την ύστερη εποχή του Χαλκού (14ος-12ος αι. π.Χ.)
Όντας ένα άνυδρο τοπίο με χαμηλούς θάμνους, πολύ θυμάρι και κανένα δέντρο, δεν μπορούσε να καλλιεργηθεί εύκολα και έτσι οι κάτοικοι στράφηκαν στη ναυτιλία ώστε να αναπτυχθούν οικονομικά. Οι ψαριανοί γρήγορα διέπρεψαν ως ναυτικοί, με ισχυρό εμπορικό στόλο και ταξίδευαν για τη μεταφορά σιτηρῶν από τη Μαύρη Θάλασσα & την Αἰγυπτο προς τα λιμάνια της Μεσογείου.
ΑΝΘΙΣΗ | Ανάπτυξη πολιτισμού , πειρατεία και Ευρωπαίοι περιηγητές χαρτογραφούν
17ος αιώνας μ.Χ. | 1770 | τέλη 18ου αιώνας μ.Χ.
Τον 17ο αιώνα πολλοί Πηλιορείτες, Ηπειρώτες και Ευβοείς που ταξίδευαν προς τη Μικρά Ασία, κατέληξαν στα Ψαρά όπου εγκαταστάθηκαν και προσπάθησαν να επιβιώσουν. Οι έποικοι που κατοίκησαν το νησί και οι απόγονοί τους ξανάχτισαν το παλιό φρούριο του Παλαιόκαστρου, για να αμύνονται εναντίον των πειρατών.
Σταδιακά ο πληθυσμός αυξήθηκε και στα περίχωρα του κάστρου αυτού οικοδομήθηκε ένα μεγάλο χωριό. Στο λιμάνι και στους γύρω όρμους και κόλπους μαζεύονταν πάνω από 400 πλοία. Οι Ψαριανοί είχαν την δική τους κυβέρνηση, την δημογεροντία, ενώ η εκκλησία τους ο Αγ. Νικόλας είχε δύο σκάλες, από την μια ανέβαιναν οι άρχοντες και από την άλλη οι υπηρέτες τους.
To1739 o Άγγλος περιηγητής Richard Pococke επισκεπτόμενος το νησί καταγράφει τις πολύ σημαντικές εντυπώσεις του στο ἔργο του «Voyages». Αναφερόμενος στον οικισμό τον χαρακτηρίζει ως πόλη κατοικημένη από 1000 ψυχές. Οι κατοικίες ήταν μονώροφες, χαμηλοτάβανες & κακοκτισμένες επάνω σε μια ήμερη πλαγιά.
H ναυπηγική τέχνη αναπτύσσεται αλματωδώς, ώστε με την πάροδο του χρόνου να είναι ισάξια των ευρωπαϊκών ναυπηγείων. Τότε περίπου ναυπηγήθηκαν τα πρώτα γνωστά ψαριανά ιστιοφόρα πλοία, οι σακολέβες, που έπλεαν έως τα γειτονικά νησιά, τη Χίο και τη Λέσβο και μέχρι τα μικρασιατικά παράλια, την Εύβοια και τη Θεσσαλία. Οι σακολέβες σύντομα αντικαταστάθηκαν από μεγαλύτερα σκάφη, ικανότερα να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις μακρύτερων προορισμών.
Στα ορλοφικά, το 1770, οι ατρόμητοι νησιώτες είχαν μεγαλουργήσει ως καταδρομείς. Κατά την έναρξη του Ρωσο-οθωμανικού πολέμου του 1768-1774, ο εμπορικός στόλος των Ψαρών αριθμούσε 45 γαλιότες. Τότε ναυπηγήθηκε και το πρώτο ψαριανό τρικάταρτο του Ιωάννη Βαρβάκη.
Φθάνοντας προς το τέλος του α΄μισού του 18ου αι. παρατηρούμε τον μέχρι πρότινος καθαρά αγροτικό πληθυσμό του νησιού μετασχηματιζόμενο να προσαρμόζεται σιγά σιγά στους όρους ζωής που επέβαλε το υγρό στοιχείο και να επεκτείνει την εμπορική του δραστηριότητα χωρίς να λησμονεί και την αγροτική του ενασχόληση. Σταδιακά οδηγούνται προς το οικονομικό, πολιτιστικό & κοινωνικό θαύμα της μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) εποχής.
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ | Ελληνική Επανάσταση , αυτοθυσία Ψαριανών και αυτοπυρπόληση Παλαιόκαστρου
1821 | 1824
Η επανάσταση του 1821 βρίσκει τους Ψαριανούς με περισσότερα από 300 καράβια, μικρού και μεγάλου εκτοπίσματος. Καταδιώκουν και βυθίζουν κάθε τουρκικό πλοίο που πλέει στο Αιγαίο και μεταφέρει στρατεύματα για να καταπνιγεί η επανάσταση των Ελλήνων στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Οι Ψαριανοί με την ιδιότητα των μπουρλωτιέρηδων πλευρίζουν τα τούρκικα πλοία με τα πυρπολικά – μικρά παλιά καράβια φορτωμένα μπαρούτι- κι αφού βάζουν φωτιά στο πυρπολικό, καταστρέφουν και το εχθρικό πλοίο. Όταν οι Ψαριανοί με αρχηγό τον Κανάρη πυρπόλησαν ακόμη και την τουρκική ναυαρχίδα, τότε ο σουλτάνος Μαχμούτ Β να έξυσε με το νύχι του τα Ψαρά πάνω στο γεωγραφικό χάρτη, θέλοντας να δείξει πως το μικρό αυτό νησί έπρεπε να σβήσει…
Την περίοδο της επανάστασης οι κάτοικοι του νησιού ανέρχονται σε 30.000, οι 7.000 ντόπιοι και οι υπόλοιποι πρόσφυγες από τη Χίο και τις ακτές της Μικράς Ασίας. Το νησί υπερασπίζονται 1.300 Ψαριανοί, 700 πάροικοι και 1027 μισθοφόροι από τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία.
Την καταστροφή των Ψαρών αναλαμβάνει ο Χορσέφ πασάς. Ο σουλτάνος στέλνει μήνυμα στους Ψαριανούς να παραδώσουν το νησί, χωρίς πόλεμο προσφέροντας εγγυήσεις για τη ζωή τους. Η απάντηση είναι αρνητική. Οι Ψαριανοί προτιμούσαν τον ένδοξο και τιμημένο θάνατο παρά τη βεβήλωση, τον εξευτελισμό, τη σφαγή ή τα σκλαβοπάζαρα.
Στις 20 Ιουνίου του 1824 ο τουρκικός στόλος κάνει την εμφάνισή του στο βόρειο μέρος του νησιού, στον όρμο Κάναλο κι αρχίζει άγρια επίθεση. Οι Τούρκοι όμως βρίσκουν όχι καλά φρουρούμενη την ανατολική πλευρά του κάβου Μαρκάκη και κύματα στρατιωτών αποβιβάζονται στα Ψαρά κάμπτοντας την ηρωική αντίσταση των νησιωτών. Στη στεριά, βγήκαν 28.000 πάνοπλοι Τούρκοι που άρχισαν να σφάζουν όποιον έβρισκαν μπροστά τους. Οι Ψαριανοί αντιστάθηκαν γενναία αλλά ο εχθρός είχε την υπεροπλία. Στη ρημαγμένη γη θα κείτονταν 27.000 νεκροί.
Φωτιά και στάχτη παντού. Κάποιοι νησιώτες τρέχουν στη Μαύρη Ράχη και κλείνονται στο μικρό φρούριο όπου ήταν η πυριτιδαποθήκη του νησιού. Το φρούριο βάλλεται από στεριά και θάλασσα. Έπειτα από δυο ημέρες ηρωικής αντίστασης η μάχη πλέον εκτυλίσσεται σώμα με σώμα. Τότε ο Αντώνιος Βρατσάνος εκτελεί την ήδη ειλημμένη απόφαση. Βάζει φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και ολόκληρο το κάστρο τινάσσεται στον αέρα… Οι γενναίοι υπερασπιστές του φρουρίου, αφού πολέμησαν, έδωσαν και την τελευταία τους πνοή και έγιναν ολοκαύτωμα για την απελευθέρωση της πατρίδας.
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ | Τόπος σύμβολο , μεταναστεύσεις
Οι διασωθέντες ψαριανοί – 3614 άτομα – πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς. Ἀρχικά τράβηξαν για την Σκύρο, Ἄνδρο, Τήνο, Μύκονο, Πάρο, Κέα, Σύρο & Σπέτσες. Μεταβαίνουν επίσης στη Σύρο, Μύκονο και Τήνο. Στη Σύρο ἐγκαταστάθηκαν στην παραλιακή συνοικία της Ἐρμουπόλεως, που ονομάσθηκε τα «Ψαριανά» και συνετέλεσαν πολύ δυναμικά στην οἰκονομική ανάπτυξη της πόλης μαζί με τους Χίους. Κατέληξαν τελικά στην Εὔβοια & συγκεκριμένα στην περιοχή της Ἐρέτριας. Την μετονόμασαν σε Νέα Ψαρά, ὅπου διατήρησαν το κοινοτικό τους σύστημα ἑως το 1848. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1830 ἀρχίζουν δειλά στην ἀρχή οἰκογένειες ψαριανών να εγκαθίστανται μόνιμα στα Παλαιά Ψαρά & να ξαναρχίσουν ένα νέο ξεκίνημα, μία ἀναδημιουργία.
Η καταστροφή των Ψαρών ενέπνευσε τον εθνικό μας ποιητή, Διονύσιο Σολωμό, να γράψει, το 1825, το επίγραμμα :
‘Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
Περπατώντας η Δόξα μονάχη
Μελετά τα λαμπρά παλικάρια
Και στην κόμη στεφάνι φορεί
Γεναμένο από λίγα χορτάρια
Που είχαν μείνει στην έρημη γη’
Στο τέλος του 19ου αιώνα, ο Έλληνας Ζωγράφος Νικόλαος Γύζης συνθέτει σε μουσαμά την αριστουργηματική ελαιογραφία: ‘Μετά την Καταστροφή των Ψαρών’.
Η Ωδή του Κάλβου δευτέρα [XII] Εις Ψαρά «….Ω πατρίς, την εκούσιον δέξου θυσίαν»… —Αστράπτει.— Σεισμός πολέμου ακούεται. Υπό τύμβον υψήνορα ήρωες κοιμώνται. Επί το μέγα ερείπιον η Ελευθερία ολόρθη προσφέρει δύο στεφάνους· έν’ από γήινα φύλλα, κι άλλον απ’ άστρα».
Στις 21 Ὀκτωβρίου τοῦ 1912 τα Ψαρά απελευθερώθηκαν – μαζί με όλα τα νησιά του ΒΑ Αἰγαίου κατά τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο – από τον τουρκικό ζυγό & αποτέλεσαν τμήμα του ἑλληνικοῦ κράτους.
Ἀπελευθερώθηκαν από το ἀντιτορπιλικό Ἱέραξ του ὁποίου κυβερνήτης ήταν ο ψαριανός Ἀντώνιος Βρατσάνος.
Τό 1984 η Βουλή των Ἑλλήνων ανακήρυξε, τιμής ένεκεν, την κοινότητα των Ψαρῶν σε Δήμο.
ΤΟΠΟΣ ΤΩΡΑ | Τόπος γεω-στρατηγικής σημασίας, σύμβολο της ελευθερίας της δόξας και της τιμής
Σήμερα ως τόπος παρθένος με ανέγγιχτη φυσική ομορφιά και αναλλοίωτος από τον τουρισμό, η χώρα των Ψαρών εκτείνεται αμφιθεατρικά γύρω από το γραφικό λιμάνι, μια χούφτα λευκά σπίτια με κόκκινες κεραμοσκεπές συγκεντρωμένα στο επιβλητικό, βραχώδες, μονοχρωματικό τοπίο.
Η φυσιογνωμία του τοπίου είναι ορεινή και βραχώδης, με υψηλότερη κορυφή τον Προφήτη Ηλία που έχει ύψος 531 μ. Ωστόσο, σε τοποθεσίες κοντά στη θάλασσα σχηματίζονται στενές λωρίδες καλλιεργήσιμης γης που τις διασχίζουν μικροί χείμαρροι. Τη χλωρίδα του υπόλοιπου νησιού την καθορίζουν μόνο φρυγανικά οικοσυστήματα με κυρίαρχο είδος την αστοιβή, αλλά και ποώδη χειλανθή
Τα Ψαρά συνδέονται με πλοία από τα λιμάνια του Πειραιά και της Ραφήνας. Στα Ψαρά ταξιδεύει κανείς με πλοίο και από τα γύρω νησιά των Κυκλάδων, την Σύρο, την Τήνο, την Μύκονο, την Άνδρο κτλ. Στα Ψαρά ταξιδεύουν ακόμα πλοία από την Ρόδο και τα Δωδεκάνησα και τα νησιά του Βορείου Αιγαίου με ενδιάμεσους σταθμούς και έχουν καθημερινή σύνδεση με την γειτονική Χίο.
Κατερίνα Σούγιολτζη
Γεννημένη στην Αθήνα στις 16 Οκτώβρη 1995, η Κατερίνα Σούγιολτζη διαμένει στα Χανιά ως τελειόφοιτη του Πολυτεχνείου Κρήτης στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Ενδιαφερόμενη στους τομείς της Αρχιτεκτονικής Τοπίου και της Ιστορία της Τέχνης, είναι λάτρης της απόδοσης μιας ιστορίας μέσω ανάμεικτων μέσων τέχνης, όπως το κολλάζ και το βίντεο.
Aikaterini Sougioltzi
Born in Athens on the 16th of October 1995, Aikaterini Sougioltzi is currently in Chania of Crete as a graduand of the Technical University of Crete at the Department of Architecture. Strongly interested in the fields of Landscape Architecture and History of Arts, she is keen on depicting a story through mixed media, such as collage and video art.