της Δήμητρας Αντύπα
Το δίπολο Ακρόπολη – Πειραιάς ως μηχανισμός ανάδειξης της λαϊκής εξουσίας και του λαϊκού πολιτισμού
Η παρούσα έρευνα έχει ως θέμα τις μάχες στην Αττική: ο Πειραιάς, η πτώση της Ακρόπολης και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Αρχικά εκπονείται μία χωρική και χρονολογική έρευνα των μαχών και συγκεκριμένα γίνεται μια αποτύπωση των τόπων στους οποίους έλαβαν χώρο οι μάχες αλλά και που έπαιξαν στρατηγικό ρόλο στην πολιορκία της Αθήνας (Ακρόπολη, Θησείο, Πλάκα, Φάληρο, Πειραιάς – Μουνιχία- Καστέλλα, Κερατσίνι, Καματερό, Ρέμα Χαλανδρίου, Πύλη Αχαρνών, Χαϊδάρι και Πατήσια).
Μέσα από την χαρτογραφική έρευνα παρατηρείται ότι η Ακρόπολη και ο Πειραιάς είχαν ανέκαθεν συμβολική και κοινωνική σημασία για τις μάχες και το λαό της επανάστασης του 1821.
Η Ακρόπολη αποτελεί ένα σύμβολο δημοκρατίας από την αρχαιότητα, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και κατά την εξέλιξη της επανάστασης του 1821, όπως παρατηρείται και μέσω των πολλαπλών ζωγραφικών αποτυπώσεων των μαχών. Για αυτό το λόγο οι μάχες στην Ακρόπολη είχαν στρατηγικό ρόλο σε όλο το δίκτυο επαναστατικών τόπων του 1821 και στα πολιτικά και κοινωνικά ιδεώδη πίσω από την επανάσταση. Με το πέρασμα των χρόνων, δημιουργούνται παλίμψηστα πάνω σε αυτή την εννοιολογική βάση, καθώς παρατηρούνται ‘’κόμβοι’’ του ίδιου αφηγήματος στο λόφο της Ακρόπολης. Τέτοιοι κόμβοι αποτελούν το κατέβασμα από την Ακρόπολη της γερμανικής σημαίας με τη σβάστικα το 1941 από τον Μανώλη Γλέζο και το Λάκη Σάντα, τα Δεκεμβριανά που εξελίχθηκαν σε Αθήνα και Πειραιά το 1944, καθώς και σύγχρονες ‘’μάχες’’ όπου παρατηρείται η ανάρτηση πανό στην Ακρόπολη. Συγκεκριμένα όσον αφορά τα Δεκεμβριανά σημειώνεται η ομοιότητα του χαρακτικού του Α. Τάσσου με τίτλο Η κηδεία των θυμάτων της ένοπλης επίθεσης με τον πίνακα του Π. Ζωγράφου Η πολιορκία της Ακρόπολης κατά το 1821. Στο δεύτερο βλέπουμε πως απεικονίζεται η οχύρωση των τειχών και των στρατευμάτων γύρω από το βράχο της Ακρόπολης, ενώ στο πρώτο η οχύρωση πραγματοποιείται από τα ίδια τα σώματα των ανθρώπων σε μία πορεία έχοντας στο βάθος την Ακρόπολη. Με αυτό τον τρόπο η έρευνα καταλήγει ότι η Ακρόπολη αποτελεί ένα σημείο ανάδειξης της λαϊκής εξουσίας.
Παράλληλα ο Πειραιάς από την αρχαιότητα αποτελεί το λιμάνι της Δημοκρατίας, η ακτινοβολία του οποίου προσελκύει διαφορετικές κουλτούρες και ιδεώδη ανά τα χρόνια. Ο σχεδιασμός του Πειραιά από τον Ιππόδαμο για λογαριασμό του Περικλέους αποτέλεσε πρότυπο όχι μόνο για τις πόλεις της κλασικής εποχής, αλλά και μετέπειτα για τις σύγχρονες πόλεις. Με αυτόν τον τρόπο ο Πειραιάς όντας πολυπολιτισμικό λιμάνι, αποτέλεσε χώρο εκδήλωσης των ιδεωδών και της κουλτούρας του λαού στην καθημερινότητα του. Το αφήγημα του παλίμψηστου του λιμανιού του Πειραιά επικεντρώνεται στην ομοιότητα των ρεμπετών, οι οποίοι ξεκίνησαν με βάση τον Πειραιά (π.χ. Βαμαβακάρης) με τις ζωγραφικές απεικονίσεις των ηρώων της επανάστασης του 1821. Στοιχεία όπως το μουστάκι, οι γωνίες στο πρόσωπο, οι μορφασμοί και η στάση του σώματος αποτελούν κοινά σημεία των δύο αυτών σημαντικών ομάδων για τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Επιπλέον, πέρα από την οπτική ομοιότητα, διαπιστώνεται ότι τα ρεμπέτικα τραγούδια έχουν ρίζα στα «μουρμούρικα» που αναπτύχθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1830. Τα μουρμούρικα αρχίζουν να ακούγονται αρχικά σε κελιά και έπειτα ο ήχος τους περνά σε λαϊκές συνοικίες όπως του Πειραιάς και του Ψυρρή. Το όνομα τους οφείλεται στους κρατούμενους που τραγουδούσαν ψιθυριστά ώστε να μην τους ακούσουν οι δεσμοφύλακες. Οι κρατούμενοι έβγαζαν δίστιχα και τα συνόδευαν με μουσική από πρόχειρα έγχορδα όργανα με βασικό στοιχείο τον αυτοσχεδιασμό στη μουσική και στον στίχο. Στη συνέχεια τα τραγούδια αυτά εξελίχθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα στα «μουρμούρικα» ρεμπέτικα τα οποία ακούγονταν σε πολλές λαϊκές συνοικίες. Ένα παράδειγμα είναι το ούζο του Διαμαντίδη Αντώνη (Νταλγκάς) :
Άιντε βρε ‘συ ούζο γλέντι θα σε κάνω
φερ’ τε μας σαντούρια και βιολιά, ώπα
κι όλα τ’ άλλα σα μικρό παιδί τα έχω κάνει
μέσα στην Ελλάδα την παλιά.
Έτσι, ο Πειραιάς θεωρείται ως ένα σημείο ανάδειξης του λαϊκού πολιτισμού.
Συνδετήριος κρίκος αυτών των δύο αποτελεί ο επαναστατικός ήρωας Γεώργιος Καραϊσκάκης , καθώς έρχεται να ολοκληρώσει, συνδέσει και αναδείξει την εννοιολογική και κοινωνική ερμηνεία των δύο αυτών επαναστατικών τόπων. Από τη μία πλευρά, αποτυπώνεται σε πολλά ζωγραφικά έργα πλάι στο βράχο της Ακρόπολης ως πρωτεργάτης των επαναστάσεων, καθώς και χωρικά υπάρχει προτομή του σήμερα στο πεδίον του Άρεως. Από την άλλη πλευρά τα χαρακτηριστικά, το ύφος και ο χαρακτήρας του όπως αποτυπώνονται στους πίνακες και στις περιγραφές συνδέονται άμεσα με τα χαρακτηριστικά των ρεμπετών (βρίσιμο, μουστάκι, γωνίες και κοψίματα στο πρόσωπο). Παράλληλα, και χωρικά στον Πειραιά έχουμε τον έφιππο Καραϊσκάκη, το γήπεδο Καραϊσκάκη, καθώς και παλιότερα τα «λεμονάδικα του Καραϊσκάκη» που αποτελούσαν στέκια ρεμπετών γύρω από την πλατεία Καραϊσκάκη.
Το έργο που δημιούργησα έχει ως στόχο να δείξει α) την εξέλιξη των επαναστατικών τόπων αυτών πάνω στους εννοιολογικούς άξονες που αναλύθηκαν προηγουμένως: Πειραιάς – λαϊκός πολιτισμός, Ακρόπολη – λαϊκή εξουσία, Καραϊσκάκης – συνδετήριος κρίκος Πειραιά – Ακρόπολης, και β) την ταυτόχρονη εικονοποίηση και διαστρωμάτωση των παλίμψηστων της συλλογικής μνήμης των τόπων αυτών. Χρησιμοποιείται το εργαλείο του κανάβου (σημείο, ευθεία γραμμή, τετράγωνο), ώστε οι πληροφορίες και οι εικαστικές απεικονίσεις να τοποθετηθούν χωρικά πάνω στο υπόβαθρο, το οποίο αποτελεί ένα σημερινό χάρτη της Αθήνας.
The battles in Attica: Piraeus, the fall of Acropolis and Georgios Karaiskakis
by Dimitra Antypa
The dipole of Acropolis – Piraeus as a mechanism for the enhancement of community action and folk culture
The subject of this research study examines the battles in Attica: Piraeus, the fall of Acropolis and Georgios Karaiskakis. Initially, the research focuses on the spatial and chronological background of the battles and specifically an analysis of the places where the battles took place and played a strategic role in the siege of Athens (Acropolis, Thissio, Plaka, Faliro, Piraeus – Munichia – Kastella, Keratsini, Chalandri Stream, Acharnes Gate, Chaidari and Patisia).
Additionally, through this cartographic research the study draws the conclusion that Acropolis and Piraeus have always had symbolic and social significance for the battles and the people of the revolution of 1821.
The Acropolis has been a symbol of democracy since ancient Greece, and its symbolic power was used during the revolution of 1821. Parts of it can be seen through the numerous paintings of the battles. For this reason, the battles on the Acropolis played a significant strategic role throughout the network of revolutionary places of 1821 and in the political and social ideals behind the revolution. Over the years, on this conceptual basis, revolutionary palimpsests have been made, as well as “nodes” of the same narrative are manifested on the hill of the Acropolis. Such nodes are the lowering of the German flag from the Acropolis with the swastika in 1941 by Manolis Glezos and Lakis Santa, the December events (Decembriana) that developed in Athens and Piraeus in 1944, as well as modern “battles” where banners are hanged on the Acropolis. Specifically, regarding the December events, similarities of the engraving of A. Tassos The funeral of the victims of the armed attack with the painting of P. Zografos The siege of the Acropolis in 1821 can be found. In the latter we see the fortification of the walls and troops around the hill of the Acropolis, while in the former the fortification is carried out by the attending people in the protest, having in the background the Acropolis. In this way the research concludes that the Acropolis is a scene which enhances community action.
At the same time, Piraeus since ancient Greece has been the port of the democracy, whose radiation attracted multiple and diverse cultures and ideals over the years. The design of Piraeus by Hippodame on behalf of Pericles has become an urban planning model with practical applications on the cities of the classical era, and later for the modern cities. In this way, Piraeus, being a multicultural port, became a place where every day people’s ideas and culture was manifested. The narrative of the palimpsest of the port of Piraeus focuses on the resemblance of the “rebetes” (20th century folk singers who started their singing career based on Piraeus such as Vamavakaris) and the painting of the heroes of the revolution of 1821. Elements such as the mustache, the corners of the face, grimaces and posture are common points of these two important groups for Greek folk culture. In addition to the visual similarity, the research reveals that “rebetika” songs have their roots in the “murmurika” songs that developed in the mid-1830s. The first hearing of “murmurika” songs is expressed in prison cells and then their sound is manifested into popular neighborhoods such as Piraeus and Psyrri. Their name is due to the prisoners who sang in whispers (whispering= murmurizo (μουρμουρίζω)) so that the guards would not hear them. The prisoners sung in couplets and accompanied them with music from stringed instruments, with improvisation as a key element, both in the music and in the lyrics. Then these songs evolved in the early 20th century into “murmurika” rebetika songs which were heard in many folk neighborhoods and Piraeus was one of them. An example is the song “Ouzo” of Diamantidis Antonis (Dalgas), in which the singer invites the listener into a folk culture party with santouri and violins in old Greece. Hence, the research concludes that Piraeus is a scene which enhances Folk culture.
The connecting link between these two scenes is the revolutionary hero Georgios Karaiskakis, as he comes to complete, connect and highlight the conceptual and social interpretation of these two revolutionary places. On the one hand (Acropolis), he is drawn in many paintings next to the hill of the Acropolis as the forerunner of the revolutions, as well as spatially there is a bust statue of him in the field of Areos. On the other hand (Piraeus), his characteristics, style and character as drawn in the paintings and described in narratives are directly related to the characteristics of the “rebetes” (swearing, mustache, corners and cuts on the face). At the same time in Piraeus, we have the equestrian statue of Karaiskakis, the Karaiskakis stadium as well as the former neighborhood “lemonadika of Karaiskakis” with hangout taverns of “rebetes” around Karaiskakis square.
My artwork aims to show the evolution of these revolutionary places on the conceptual axes previously analyzed: Piraeus – folk culture, Acropolis – community action, Karaiskakis-connecting link between Piraeus & Acropolis. Additionally, it focuses on the simultaneous depiction of the collective memory of these places. A grid tool is used (point, straight line, square), so that the information and visual illustrations can be placed spatially on the background, which is a contemporary map of Athens.
Δήμητρα Αντύπα
Αρχιτέκτονας Μηχανικός Πολυτεχνείου Κρήτης, μεταπτυχιακή Φοιτήτρια στο ΔΠΜΣ Πολεοδομία- Χωροταξία του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1994 και αποφοίτησε από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης το 2019. Συνεχίζει τις σπουδές της στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών σπουδών Πολεοδομίας- Χωροταξίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. To 2020 παρείχε επικουρικό έργο στο Εργαστήριο Τεκμηρίωσης για την Αρχιτεκτονική και την Πόλη του ΕΜΠ, ενώ παράλληλα εργάζεται ως ελεύθερος επαγγελματίας αρχιτέκτονας.
Dimitra Antypa
Architect, Technical University of Crete (TUC), post-graduate student in Interdisciplinary Postgraduate Program: Urban and Regional Planning of National Technical University of Athens (NTUA). Dimitra Antypa was born in Athens, Greece, in 1994. She holds a Diploma of Architecture (2019) from Technical University of Crete (TUC). She continues her studies in the Interdisciplinary Postgraduate Program: Urban and Regional Planning of National Technical University of Athens (NTUA). In 2020 she worked as a Laboratory Assistant in Documentation Lab of NTUA and as a self-employed architect based in Athens.