του Βασίλη Σέντζα
Ο Ρήγας Φεραίος και η χάρτα της Ελλάδος
Ο Ρήγας Βελεστινλής αποτελεί αδιαμφησβήτητα μια από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες της Ελληνικής Επανάστασης. Ως αληθινός επαναστάτης προσπάθησε να εξυψώσει το ηθικό τόσο των Ελλήνων όσο και υπολοίπων λαών της Βαλκανικής που βρισκόταν κάτω από τον ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προκειμένου να επαναστατήσουν και στην συνέχεια να προχωρήσουν στην δημιουργία μιας ευρύτερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με το όνομα “ Ελληνική Δημοκρατία”. Καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της επαναστατικής του σκέψης έπαιξαν σημαντικά γεγονότα της εποχής του όπως η Γαλλική Επανάσταση (1789), ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787 -1792) και τα Ορλωφικά (1770).
Προς επίτευξη αυτής της ιδεολογικής σύλληψης και προκειμένου να υλοποιήσει το στόχο του προχώρησε στο τύπωμα και στην έκδοση βιβλίων, τα κείμενα των οποίων έγραφε «εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν», όπως ο ίδιος αναφέρει στο άρθρο 53 του Συντάγματός του, προκειμένου να γίνονται κατανοητά στον απλό λαό και στα «λαϊκά» στρώματα. Εκείνη την εποχή τα Ελληνικά ήταν η πιο διαδεδομένη γλώσσα στα Βαλκάνια.
Παράλληλα συνέθεσε τον «Θούριο» και προχώρησε και στην εικονική αναπαράστασή της ιδέας του με τον σχεδιασμό και την έκδοση της «Χάρτας της Ελλάδος». Η Χάρτα περιελάμβανε όλες τις περιοχές των Βαλκανίων κάτω από τον Δούναβη, την Κρήτη, τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου, την Κωνσταντινούπολη και την Μικρά Ασία. Μ’ αυτό τον τρόπο επιδίωκε να ενισχύσει επικοινωνιακά την διάδοση της ιδέας του.
Η Χάρτα αποτελείται από δώδεκα φύλλα διαστάσεων 50×70 εκ. που αν τοποθετηθούν το ένα δίπλα στο άλλο σε συγκεκριμένη θέση δημιουργείται ένας χάρτης 2,10 x 2.10 m. Το πρώτο φύλο της Χάρτας, o Ρήγας, το τυπώνει τoν Αύγουστο του 1796, μετά την άφιξή του στην Βιέννη. Η Χάρτα ακολουθεί χάρτες της λεγόμενης ‘τυπολογίας Delisle’, που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, από χαρτογράφους και εκδότες χαρτών, οι οποίοι ακολουθούσαν την συγκεκριμένη τυπολογία προσθέτοντας τις δικές τους γνώσεις και εμπειρίες στο αντικείμενο. Τυπώνεται στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου όπου έχουν τυπωθεί και τα υπόλοιπα βιβλία του Ρήγα αλλά και η εφημερίδα «Εφημερίς» της Βιέννης η οποία το Φεβρουάριο του 1797 ενημερώνει ότι όλα τα φύλλα της Χάρτας έχουν τυπωθεί και πουλιούνται προς τρία γρόσια το φύλλο.
Στο πρώτο φύλλο της Χάρτας τυπώνεται η επιπεδογραφία της Κωνσταντινούπολης στην οποία απεικονίζεται η ευρύτερη περιοχή από την Μαύρη Θάλασσα έως την Προποντίδα και όλη η έκταση του Βοσπόρου. Στην επιπεδογραφία της Κωνσταντινούπολης ενδιαφέρον παρουσιάζει το εικονιζόμενο κοιμισμένο λιοντάρι (σκλαβωμένοι Έλληνες) στην ράχη του οποίου βρίσκονται τα σύμβολα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ενώ στα πόδια του βρίσκεται το ρόπαλο του Ηρακλή.
Το ρόπαλό του Ηρακλή αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην επαναστατική σκέψη του Ρήγα και εικονίζεται και στο τέταρτο φύλλο της Χάρτας. Εκεί παρουσιάζεται ο πεζός ροπαλοφόρος Ηρακλής να μάχεται με την έφιππη Αμαζόνα. Το ρόπαλο του Ηρακλή συμβολίζει την Ελληνική δύναμη – πνευματικότητα που εναντιώνεται στη βαρβαρότητα που συμβολίζεται με τον αμφίστομο πέλεκυ της Αμαζόνας.
Έκτος της πρώτης επιπεδογραφίας ο Ρήγας εμπλούτισε την Χάρτα με τοπογραφικά διαγράμματα σημαντικών ιστορικών τόπων και γεγονότων της αρχαιότητας όπως της Ολυμπίας, της Σπάρτης, της Σαλαμίνας των Αθηνών, των Δελφών, των Πλαταιών, των Θερμοπυλών αλλά και του τόπου καταγωγής του της Φέρας (Βελεστίνο).
Στην Χάρτα εικονίζονται και 162 αρχαία νομίσματα προς «αμυδράν ιδέαν της αρχαιολογίας» όπως αναφέρει ο Ρήγας στον τίτλο της Χάρτας, προκειμένου να αναδειχθεί η ένδοξη ιστορία και η πολιτιστική κληρονομιά των Ελλήνων.
Είναι προφανές ότι ο εικαστικός εμπλουτισμός της Χάρτας με καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά στοιχεία, συνάδει με πρακτικές σύνθεσης που χρησιμοποιεί ένας αφηγητής. Η συνύπαρξη της Επιστήμης ή για άλλους της «Ελλάδας» που κρατάει στο ένα χέρι το κηρύκειο και στο άλλο ένα κονδυλοφόρο και τον κότινο για να στεφανώσει τους νικητές της επανάστασης, του Κολοσσού της Ρόδου, των αθλητών των Ολυμπιακών Αγώνων, του ροπαλοφόρου Ηρακλή, του εμβληματικά διακοσμημένου τίτλου (cartouche), των επιπεδογραφιών σημαντικών πόλεων και μαχών στην Αρχαία Ελλάδα, των αρχαίων νομισμάτων, αποσκοπούσαν μέσω μιας ιδιότυπης αφήγησης στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων προκειμένου να επαναστατήσουν μαζί με τους άλλους λαούς των Βαλκανίων και να προχωρήσουν στην υλοποίηση του σχεδίου του, που ήταν μια πολυεθνική, πολύγλωσση και πολυθρησκευτική πολιτεία βασισμένη στα ιδεώδη της ελευθερίας, της ισοτιμίας και της αδελφότητας.
Αυτήν ακριβώς η ιδέα της πολυπολιτισμικότητας και της πολυμορφίας αποτέλεσαν σημείο εκκίνησης για την υλοποίηση του εικαστικού έργου, στα πλαίσια του Διαπανεπιστημιακού Εργαστηρίου.
Τα δώδεκα φύλλα της Χάρτας ξέχωρα το καθένα αλλά και όλα μαζί εμπλέκονται μεταξύ τους σε πολυσύνθετες κινήσεις δημιουργώντας έναν εικονικό, πολύπλοκο, ασαφή χώρο με πολυεπίπεδες δομές. Στην αποδομημένη Χάρτα εκλείπει η σχέση σημαίνοντος και σημαινόμενου. Μ΄ αυτόν τον τρόπο εξυπηρετείται μόνο η ιδέα της πολυμορφίας, της πολυπλοκότητας και του παλίμψηστου.
Rigas Velestinlis and his Charta
by Vasilis Sentzas
Rigas Velestinlis is definitely one of the most important historical figures of the Greek Revolution. As a true rebel he tried to raise the fighting spirit of both the Greeks and the other peoples of the Balkans, in order to revolt against the Ottoman Empire. Then, they could proceed to the creation of a wider representative democracy called the “Hellenic Republic”. Significant historic events such as the French Revolution (1789), the Russo-Turkish War (1787-1792) and the Orlofika (1770) played an important role in shaping his revolutionary profile.
In order to achieve this ideological conception and in order to realize his goal, he wrote books “in the simple language of the Greeks” in order to be understood by all people. At that time, Greek was the most widely spoken language in the Balkans.
At the same time, he composed a war song under entitled “Thourios” and proceeded to the virtual representation of his idea with the design and publication of the Charta of Greece. Charta was a map which included all the regions of the Balkan peninsula below the Danube, the islands of the Ionian and the Aegean Sea, Crete, Constantinople and Asia Minor. In this way, he reinforced the dissemination of his idea.
The Charta follows the ‘Delisle typology’ and consists of twelve sheets (50×70 cm). When placed next to each other in a specific order, a map of 2.10 x 2.10 m is formed. The first sheet of the Charta was printed in August 1796 after Rigas’ arrival in Vienna.
A ground plan of Constantinople is illustrated in the first sheet but the interesting aspect in this sheet is the picture of a sleeping lion, carrying the symbols of the Sultan authority at its back and Hercules’ bat lying horizontally at its feet. Rigas’ symbolic representation of this is that when the enslaved people “wake up” aided by his revolutionary preaching, they will take up arms against the Ottoman tyranny.
«Hercules’ bat» is an important element to Rigas’ revolutionary thought and is displayed in the fourth sheet too. The Greek power is symbolized as a bat, and the barbarians as a broken double axe. In this depiction Hercules with the bat fights with an Amazon who holds a broken axe.
In addition to the first ground plan he enriched the Charta with topographical diagrams of important historical events and places of Ancient Greece – Olympia, Sparta, Salamis, Delphi, Plataiaes, and Thermopylae. He also included the topographical diagram of his birth place Velenstino.
In the Charta, Rigas, incorporates the 162 reproductions of ancient and byzantine coins in order to highlight the glorious history and cultural heritage of the Greeks.
It is obvious that the visual enrichment of the Charta with artistic and literary elements is in line with compositional practices used by a narrator. It aims at awakening the national consciousness of the Greeks in order to revolt together with other Balkan peoples and implement his plan which was the formation of a multinational, multilingual and multi-religious state based on the ideals of freedom, equality and brotherhood.
The idea of the cultural mosaic was the inspiration for the art work in the context of the Inter-University Laboratory.
The twelve sheets of the Charta are involved in complex movements creating a virtual, complex, fuzzy space, with multilevel structures. In the deconstructed Charta, the relationship between the signifier and the signified disappears. This way only the idea of diversity, complexity and palimpsest is served.
Βασίλης Σέντζας
Πολιτικός Μηχανικός (MSc) και τελειόφοιτος στην Σχολή Καλών Τεχνών Φλώρινας. Διπλωματούχος του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ. με μεταπτυχιακές σπουδές στη Σεισμική Μηχανική και στις Αντισεισμικές Κατασκευές του Ε.Α.Π.. Εργάζεται ως Πολιτικός Μηχανικός ενώ δραστηριοποιείται και στον εικαστικό χώρο συμμετέχοντας σε ομαδικές εκθέσεις και σε εικαστικές δράσεις.
Vasilis Sentzas
Civil Engineer (MSc) and undergraduate student at the School of Fine Arts of University of Western Macedonia. Graduate of the Department of Civil Engineering of Aristotle University of Thessaloniki. with postgraduate studies in Earthquake Engineering and Seismic Design of Structures of Ηellenic Open University. He works as a Civil Engineer while he is also active in the visual arts, participating in group exhibitions and artistic activities.